Башҡорт теленән эш программаһы

Аңлатма яҙыу
Башланғыс класта тәү башлап баш ҡ орт телендә у ҡ ырға, я ҙ ырға өйрәтеү, баш ҡ орт телен предмет булара ҡ өйрәнеү һәм у ҡ ыу процесында социаль тәжрибә туплау у ҡ ыу программаһы ниге ҙ ендә тормош ҡ а ашырыла. Икенсе быуын хөкүмәт стандарттарының талаптарына ярашлы бала баш ҡ орт теле буйынса белем алыу менән бер рәттән яңы йәшәү шарттарына яра ҡ лы тормош тәжрибәһе тупларға, уңышлы у ҡ ыусы һәм эшмәкәр шәхес сифаттарына эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә тәү башлап грамотаға өйрәтеү осоронда у ҡ у ҡ ыусыны үр ҙ ә бәйән ителгән йүнәлештәр ҙ ә ү ҫ тереү өсөн иркен мөмкинселектәр асыла, шарттар тыу ҙ ырыла. У ҡ ытыусы тарафынан ошо йүнәлештә системалы ойошторолған эш улар ҙ ы тулыһынса тормош ҡ а ашырыуға булышлы ҡ итә. Бала туған телендә аралаша, баш ҡ а фәндәр ҙ е лә шул телдә өйрәнә. Әсә теле балаға аң-белемгә эйә булыу, мәғлүмәтле булыу, фекерләү һәм ү ҙ -ара аралашыу сараһы ла булып хе ҙ мәт итә. Был йәһәттән баш ҡ орт мәктәптәрендә әсә телен өйрәнеү предмет булара ҡ уның бәйәһен арттыра һәм у ҡ ытыусыға юғары талаптар ҡ уя. Тыуған илебе ҙ Рәсәй, республикабы ҙ Баш ҡ ортостан, туған тел, хал ҡ ыбы ҙ , баш ҡ а милләт хал ҡ ы менән татыулы ҡ , ду ҫ лы ҡ , тирә-я ҡ мөхит, улар ҙ ы һа ҡ лау-я ҡ лау баш ҡ орт грамотаһына өйрәтеү һәм әсә теле программаларының көнү ҙ әк темалары булып тора. Был программала башланғыс кластар ҙ а фән буйынса у ҡ ытыу тематикаһы, уның ҡ ы ҫҡ аса йөкмәткеһе һәм у ҡ ыусы ү ҙ ләштерергә тейеш булған универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әре системаһы тә ҡ дим ителә.
У
ҡ
ыу планы.
1
У ҡ ытыу баш ҡ орт телендә ойошторолған мәктәптәргә тә ҡ дим ителгән был у ҡ ыу программаһы Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары талаптарына, милли мәктәптәр өсөн эшкәртелгән у ҡ ыу планына таянып ҡ оролдо. У ҡ ыу йылына сәғәттәр һаны: 1-се класс. Грамотаға өйрәтеү һәм «Әсә теле». Бөтәһе йылына 143 сәғәт. Грамотаға өйрәнеү: бөтәһе 110 сәғәт (22 а ҙ на 5 сәғәт). - хәреф өйрәнеүгә тиклемге осор: а ҙ наға 5 сәғәт, бөтәһе 30 сәғәт (6 а ҙ на 5сәғәт). - хәреф өйрәнеү осоро: а ҙ наға 5 сәғәт, бөтәһе 80 сәғәт (16 а ҙ на 5 сәғәт). - «Әсә теле»- а ҙ наға 3 сәғәт, бөтәһе 33 сәғәт (11 а ҙ на 3 сәғәт). 2-се класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 а ҙ на 3 сәғәт). 3-сө класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 а ҙ на 3 сәғәт). 4-се класс. «Әсә теле», бөтәһе 102 сәғәт, (34 а ҙ на 3 сәғәт). Программа материалы түбәндәге у ҡ ыу әсбаптары ниге ҙ ендә тормош ҡ а ашырыла: 1-се класс. У ҡ ыу йылының 1-се ярты йыллығы -«Әлифба» китабы (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.), -«Әлифба» дәреслегенә эш дәфтәре, ике ки ҫ әктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова), -«Әлифба» дәреслегенә методик ҡ улланма (автор Ф.Ш.Сынбулатова), -«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.). 2-се ярты йыллы ҡ -«Әсә теле» дәреслеге (автор Ф.Ш.Сынбулатова), -«Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова), -«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.) яр ҙ амында бүлекте , ҙ ур теманы тамамлағас йәки сирек а ҙ ағында у ҡ ыусылар ҙ ың программа материалын ү ҙ ләштереү кимәлен (сифатын) өйрәнеү, 2
-Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.). Бында у ҡ ыу йылы а ҙ ағында у ҡ ыусылар ҙ ың предмет һәм метапредмет өлкәһендәге белемдәрен тикшереү ма ҡ сатында контроль эш материалдары тә ҡ дим ителә. 2-4-се кластар: -«Әсә теле» дәреслеге, ике ки ҫ әктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова, Г.Ә.Вәлиева), -«Әсә теле» дәреслегенә эш дәфтәре, ике ки ҫ әктән (автор Ф.Ш.Сынбулатова, Г.Ә.Вәлиева), -«Тикшереү эштәре» дәфтәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.), -Комплекслы предмет-ара тикшереү эштәре (автор Ф.Ш.Сынбулатова һ.б.).
Баш
ҡ
орт телендә тәү башлап у
ҡ
ырға, я
ҙ
ырға өйрәтеү ниге
ҙҙ
әре
Башланғыс мәктәптә грамотаға өйрәтеү («Әлифба») осоронда балалар ҙ ы телмәр эшмәкәрлегенә (тыңлау,һөйләү, у ҡ ыу, я ҙ ыу) өйрәтеү төп йүнәлеш булып тора. Был эшмәкәрлек баланы грамотаға өйрәтеү ҙ ән башлап, артабан аңлап тасуири у ҡ ыу, грамоталы я ҙ ыу, мә ҙ әниәтле аралашыу күнекмәләрен формалаштырыу, йәғни интеллектуаль-эшмәкәр, коммуникатив шәхес тәрбиәләү ҙ е кү ҙ уңында тота. Балаға рухи йөкмәтке һалыу, әхла ҡ и тәрбиә биреү, эстетик, эмоциональ зауы ҡ формалаштырыу туған тел аша бойомға ашырыла. Был йәһәттән телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҙ ур әһәмиәткә эйә. Был өлкәлә эш Л.С.Выготский, П.Я.Гальперин, Н.В.Талызина, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин- В.В.Давыдов, Л.Е.Журова һәм Ж.Ғ.Кейекбаев, Н.К.Дмитриев, Н.Х.Ишбулатов, К.Г.Ишбаев, А.А.Ғәлләмов, Т.Х.Аслаев, Х.А.Толомбаевтың фәнни- теоретик идеяларына ниге ҙ ләнеп ҡ оролған. Баш ҡ орт теле программаһы «Мәғариф тураһындағы закон»ға, Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандарттарына, «Баш ҡ ортостан халы ҡ тары телдәре законы», «Баш ҡ орт мәғарифын ү ҫ тереү концепцияһы» һәм баш ҡ а норматив документтарға таянып эшләнде. Был документтар ҙ а милли мәктәптәр ҙ ә туған телде тейешле кимәлдә у ҡ ытыу, Уның мөһим проблемалары, заманса у ҡ ытыу ҙ ың бурыстары, йүнәлештәре, юлдары билдәләнде. 3
Рәсәй мәғарифын модернизациялау концепцияһында мәғариф алдында ҡ уйған төп ма ҡ сат- баланы шәхес итеп ү ҫ тереү. Рәсәй Федерацияһының мәғарифты ү ҫ тереү программаһында ла «Дөйөм белем биреү мәктәбен модернизациялау ниге ҙҙ ә у ҡ ыусыларға билдәле күләмдә белем биреү ҙ е генә кү ҙ уңында тотмай, ә уны шәхес булара ҡ ү ҫ тереү, танып белеү һәм эшмәкәрлек һәләттәрен күреү» ҡ ы ҙ ыл һы ҙ ы ҡ ө ҫ төнә алынған. Шул ма ҡ саттан сығып баш ҡ орт телен у ҡ ытыу ҙ ың төп мәсьәләләре билдәләнде: -телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу: тыңлау, һөйләү, у ҡ ыу, я ҙ ыу, -тел системаһын (фонетика, лексика, орфография, орфоэпия, грамматика, пунктуация) өйрәнеү, -баш ҡ орт теле фәне аша тирә-я ҡ ты, йәғни баланы уратып алған мөхитте, объекттар ҙ ы, күренештәр ҙ е танып белергә өйрәтеү, -баш ҡ орт теле ғилемен өйрәнгәндә баланың шәхси мөмкинселектәрен и ҫ әпкә алып, уның һәләтен,эрудицияһын формалаштырыу өсөн шарттар тыу ҙ ырыу, -тел ғилемен өйрәнеү процесында универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әренә өйрәтеү; у ҡ ыу эшмәкәрлегенең төп компоненттарын ү ҙ ләштереү (у ҡ ыу мәсьәләһе, проблема ҡ уйыу; эште планлаштырыу, ойоштороу; у ҡ ыу мәсьәләһен сисеү; эште баһалау; рефлексив-контроль эшмәкәрлек); -милли ү ҙ аңды формалаштырыуға ниге ҙ һалыу. Баш ҡ орт мәктәптәрендә у ҡ ытыу һәм тәрбиә эше баш ҡ орт телендә бойомға ашырыла. Шуның өсөн баш ҡ орт теле балаға баш ҡ а фәндәр ҙ е ү ҙ ләштереү ҙ е тормош ҡ а ашырыусы ҡ орал булып тора. Был йәһәттән туған телдә аралашыу, у ҡ ытыусы һәм ти ҫ тер ҙ әр менән мөнәсәбәт ҡ ороу; мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡ улланыу ҙ ы ма ҡ сат итеп ҡ уйыу зарур. Тимәк, баш ҡ орт теле баланы тирә-йүнде танып белеү, мәғлүмәт, белем алыу, тыуған еренә, хал ҡ ына, теленә һөйөү тәрбиәләү сараһы булып та тора. Шуға күрә у ҡ ыу процесында туған телде өйрәнеү ҙ ең баһаһы арта, роле тағы көсәйә төшә. Башланғыс звеноны тамамлағас, әсә теле (баш ҡ орт теле) урта һәм юғары звенолар ҙ а балаға ү ҫ еш кимәлен камиллаштырыу ҡ оралы булып хе ҙ мәт итә. 4
Тә ҡ дим ителгән у ҡ ыу программаһы ниге ҙ ендә баш ҡ орт телен өйрәнеү, туған телдә мә ҙ әни аралашыу, ү ҙ -ара кешеләр менән заманса мөғәмәлә итеү о ҫ талығын юғары коммуникатив кимәлгә ҡ уйыу өсөн у ҡ ытыу-тәрбиә эшен күрһәтелгән ма ҡ саттарға ярашлы итеп ойошторорға кәрәк.
Әсә теленә өйрәтеү программаһының төп принциптары
1.Һәр баланың шәхси ү ҙ енсәлектәрен и ҫ әпкә алыу. Тә ҡ дим ителгән программаны хөкүмәт стандарты нормаларына яра ҡ лаштырып ҡ ороу күрһәтелгән принципты тормош ҡ а ашырыуға мөмкинселек бир ҙ е. Хөкүмәт стандарттары талаптарына ярашлы шәхси ү ҫ еш, предмет һәм метапредмет өлкәһендәге ү ҫ еште у ҡ ыу программаһына таянып, дәреслек материалдарын төрлө интеллектуаль кимәлдәге балалар өсөн эштәр менән тәьмин итеү бурысы тора. Был төрлө кимәлдәге ү ҫ еш менән у ҡ ырға килгән һәм шулай у ҡ тәбиғәттән төрлө аң-а ҡ ылға эйә булған балалар ҙ ы программа йөкмәткеһен ү ҙ ләштереү ҙ е уның шәхси мөмкинселектәрен, булмышын и ҫ әпкә алып ойоштороуға булышлы ҡ итәсәк. 2. Фәнни- теоретик белем биреү. Телде өйрәнеү ҙ е төп фәнни-теоретик төшөнсәләр ҙ е ү ҙ ләштереүгә ниге ҙ ләп ҡ ороу. Төп тел төшөнсәләрен баланың аң- зиһен кимәлен, фекерләү ҡ еүәһен ү ҫ тереү, аралашыу о ҫ талығын шымартыу объекты итеп ҡ улланыу. 3. Һәр баланы төрлө я ҡ лап ө ҙ лөкһө ҙ ү ҫ тереү. Был принцип баланы а ҡ ыллы, эмоцианаль-эстетик, рухи-әхлә ҡ и, һау-сәләмәт йәшәргә өйрәтә. Тимәк, у ҡ ытыусы ошо йүнәлештәр ҙ ә тейешле шарттар булдырырға бурыслы. 4. Баланың тәбиғәттән бирелгән, ата-бабалары булмышынан күскән ыңғай сифаттарын и ҫ әпкә алыу. 5
Балаға тәбиғәттән бирелгән йәки ата-бабаһынан күскән аң, зиһен, фекерләү, эмоциональ булмыш, телмәр сфераларындағы ыңғай һы ҙ аттар ҙ ы күтәреү, ула ҙ ы и ҫ әпкә алып, баланың а ҡ ылын ү ҫ тереү ҙ е тормош ҡ а ашырыу. Баш ҡ орт милләтенә, хал ҡ ына хас я ҡ шы сифаттар ҙ ы нығытыу, дауам итеү. 5. Әсә телен заманса аралашыу, коммуникатив эшмәкәрле мөнәсәбәт ҡ ороу ҡ оралы итеп ҡ улланыу. Рәсәй Федерацияһының «Мәғариф тураһындағы», Баш ҡ ортостан Республикаһының «Баш ҡ ортостан хал ҡ ының телдәре тураһында»ғы закондарына ниге ҙ ләнеп, шулай у ҡ баш ҡ орт теленең хөкүмәт статусына эйә булыуына таянып, бала ү ҙ енең туған телен республика эсендә аралашыу теле итеп тойорға һәм ирекле һөйләшеү мөмкинселектәренә эйә булырға тейеш. Башланғыс мәктәптә ә ҙ әби тел һәм ябай һөйләшеү – аралашыу күнекмәләренә башланғыс һалыу тигән һү ҙ . 6. Баланың физик һәм психик һаулығын һа ҡ лау, нығытыу. Әсә телен өйрәтеү ҙ ә балаға ихтирам, яратыу, иғтибарлы булыу, психологик комфорт атмосфераһын тыу ҙ ырыу кәрәк. Бының өсөн махсус рәүештә программа миатериалы ниге ҙ ендә у ҡ ыу ситуациялары тыу ҙ ырыу, предметты өйрәнеү ҙ ә дәреслектең персонаждарын ҡ улланып, баланы уйнатып, уйландырып, мауы ҡ тырғыс итеп үткәреү талап ителә. Бөгөнгө көн у ҡ ытыусылар алдына етди талаптар ҡ уя. Мәктәп тамамлаған йәш быуын зиһенле, фекер йөрөтә белгән, ө ҙ лөкһө ҙ белемгә һәм камиллашыуға ынтылған булаға тейеш. Йәмғиәт өсөн социаль тәжрибәгә эйә булған һәм яңылы ҡҡ а ынтылыусы, уны күтәреп алып, ғәмәлгә ашырырға ә ҙ ер тороусы, йүнсел, эшһөйәр һәм эш ҡ ыуар йәштәр, коммуникатив шәхестәр ә ҙ ерләргә кәрәк. Мәктәптә у ҡ ытыу- тәрбиә, белем биреү бөгөнгө көн талаптарына яуап биреп еткермәүе күптәргә мәғлүм. У ҡ ыусынымәктәптә у ҡ ытыу эшмәкәрлегенә өйрәтергә, уның зиһен-фекерен һәм шәхесен ү ҫ тереүгә ҡ оролған концепциялар алдынғы у ҡ ытыусылар араһында киң хуплау тапты. Уның психологик ниге ҙҙ әрен һәм технологияһын П.Я.Гальперин, Л.В.Занков, В.В.Давыдов, Д.Б. Эльконин, В.В. Репкин, Г.А. Цукерман, А.К. Дусавицкий, А. Б. Воронцов, В.Ф. Сафин, А.З. Рәхимов һ.б психолог һәм методист ғалимдар эшләгән. Был эш республикабы ҙ мәктәптәрендә лә киң урын ала. Республиканың байта ҡ мәктәптәрендә яңы ү ҫ терешле у ҡ ытыу концепцияһы ниге ҙ ендә балалар у ҡ ытыла һәм тәрбиәләнә. Программа менән бергә дүрт йыллы ҡ башланғыс 6
кластар өсөн дәреслектәр ү ҙ гәртеп я ҙ ылған һәм Республиканың Мәғариф министрлығы тарафынан ра ҫ ланған. Был дәреслектәр республика мәктәптәрендә һынау үтте. Әммә у ҡ ытыу программаларын, дәреслектәр ҙ е камиллаштырыу ҙ ың сиге ю ҡ . Тәжрибәле у ҡ ытыусылыр, ғалимдар һәм методистар ҙ ың фекеренә таянып, улар киләсәктә артабан сифат яғынан да я ҡ шыраса ҡ . Дөйөм белем биреү буйынса икенсе быуын дәүләт стандарттары у ҡ ыусылар һәм у ҡ ытыусылар алдына түбәндәге талаптар ҙ ы һәм бурыстар ҙ ы ҡ уя. Беренсенән, у ҡ ыусыны у ҡ ыу, белем алыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү, фекерләү, а ҡ ыл-аң ҡ еүәһен ү ҫ тереү; ү ҙ ен уратып алған һәр нәмәгә, күренешкә, хәл-ва ҡ иғаға ү ҙ ҡ арашы, баһаһы булған шәхес итеп ү ҫ тереү. Әлеге көндә мәктәптәр ҙ әге традицион алым буйынса у ҡ ытыу балаға белемде ә ҙ ер көйөнсә аңлатып биреүгә, хәтер ҙ ә ҡ алдырыуға һәм нығытыуға йүнәлтелгән күнегеү ҙ әр эшләүгә ҡ оролған. Дәрестә у ҡ ытыусы ө ҫ төнлөк итә, у ҡ ыусы иһә тыңлаусы һәм уның ҡ уш ҡ анын үтәүсе генә булып ҡ ала. Белем биреү ҙ е шулай ҡ орғанда баланың у ҡ ыуға булған дәрте о ҙ а ҡҡ а бармай. Өлкән кластар ҙ а күпселек у ҡ ыусыла ул ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу һүнеп тә ҡ ала. Ғалимдар ҙ ың ра ҫ лауынса һәм мәктәп практикаһында белем алыуға ынтылыш, ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу уятыусы һәм этәргес көс, эске мотив булып дәрестә проблемалы у ҡ ытыу мәсьәләһе тора. Ҡ уйылған у ҡ ыу проблемаһы яр ҙ амында дәрестә өйрәнелергә тейеш булған темаға теге йәки был күренешкә, хәл-ва ҡ иғаға ҡ арата тыу ҙ ырылған ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу – баланы ҡ уйылған проблеманы хәл итеү юлдарын, ысулдарын э ҙ ләүгә, тикшеренеү эшен тормош ҡ а ашырыуға – ү ҙ аллы белем алыуға юл аса. Бала белеменә, тәжрибәһенә таянып, был эшкә тотонорға ба ҙ нат итә. Баланың инициативаһын, ынтылыш күрһәтеүен ма ҡ тап, психологик атмосфера тыу ҙ ырыу тейешле күргә ҙ мә әсбаптар менән тәьмин итеү мотла ҡ . Дәрестә һәр са ҡ тыу ҙ ырылған бындай мотив балала белемде ҡ ы ҙ ы ҡ һынып алыуға этәргес сара, шарт булып һанала. У ҡ ытыусы дәрестә махсус рәүештә тейешле ситуация, «интеллектуаль конфликт» (коллизия), йәғни ҡ аршылы ҡ тыу ҙ ырып, баланы уйларға мәжбүр итә: мин кисә (а ҙ на йәки ай элек) өйрәнгән ҡ ағи ҙ ә (алгоритм, ысул, закон һ.б.) килеп тыуған у ҡ ыу проблемаһын сисеү өсөн бармай; ни эшләргә, был проблеманы хәл итеү юлын, ысулын э ҙ ләп табырға кәрәк. Был осра ҡ та у ҡ ыусы әлегә тиклем алған белеменең етерлек булмауын аңларға тейеш. Шулай итеп, бала күрһәтелгән проблеманы әлегә белеп етмәүен төшөнөп, ү ҙ енең бурыстарын кү ҙ аллай, уның аңында был мәсьәләне тормош ҡ а ашырыу ысулдары тө ҫ мөрләнә башлай һәм у ҡ ытыусы етәкселегендә бала ү ҙ алдында ма ҡ с а т ҡ уя, эште 7
планлаштырырға өйрәнә һәм уны тормош ҡ а ашырыу буйынса конкрет эш башлай. Был йүнәлештә эш 1-2-се кластар ҙ а у ҡ ытыусының ҡ атнашлығын талап итһә, 3-4-се кластар ҙ а балаға ү ҙ аллылы ҡ биреү мөһим шарт булып тора. У ҡ ыусы – дәрестә тыңлаусы ғына түгел, киреһенсә, фекерләүсе, э ҙ ләүсе, белем алыусы ла. Ул дәрестә у ҡ ытыусы менән тиң ҡ атнашырға һәм эшләргә тейеш. Шуға күрә у ҡ ытыу программаһында «у ҡ ытыусы- у ҡ ыусы» һәм «у ҡ ыусы- у ҡ ыусы» мөнәсәбәтен дөрө ҫ ойоштороуға ҙ ур иғтибар бирелә. Мәктәп ишеген тәү башлап ас ҡ ан баланы у ҡ ыу эшмәкәрлегенә өйрәтә башлау еңелдән түгел. Беренсе, икенсе кластар ҙ а белем алыу бер а ҙ уйынға ла о ҡ шабыра ҡ китә. Бе ҙҙ ең дәреслектәр ҙ ә әкиәттән килгән шәхестәр, От ҡ ор исемле зат, Бикә менән Булат кеүек балалар, улар ҙ ың атаһы ҡ атнаша. Атай кеше телдең сер ҙ әрен күрергә яр ҙ амлаша, балаларына проблема ҡ уя, кескәй ҙ әр уйлана, ә ҙ ерләнә, э ҙ ләнә, хаталана. Уларға ҡ ушылып, у ҡ ыусылар ҙ а э ҙ ләнә, хаталарын тө ҙ әтә, телебе ҙҙ ең сер ҙ әренә төшөнә. Бында моделдәр, схемалар, ша ҡ ма ҡ тар яр ҙ амға килә. Телмәр берәмектәрен ишетеп, күреп, хатта тотоп ҡ арай. Бала аны ҡ , конкрет һи ҙ емләй, әкренләп төшөнсәләр менән эш итергә өйрәнә. Һө ҙ өмтәлә фекере ба ҫҡ ыслап күтәрелә. Ғилми у ҡ ытыуға ниге ҙ һалына башлай. Икенсенән, баш ҡ орт балаларының күпселеге у ҡ ырға ү ҙ телендә һөйләшеп килә, ү ҙ телендә фекер йөрөтә. Баланың а ҡ ыл ү ҫ ешен тот ҡ арламау өсөн, уны ү ҙ телендә у ҡ ытып алып китеү мөһим. Рус теленә өйрәтеү балалар ҙ ың баш ҡ орт теле дәрестәрендә алған белемдәренә (грамотаға өйрәтеү, у ҡ ыу-я ҙ ыу күнекмәләре биреү, ҡ айһы бер тел өлкәһендәге дөйөм төшөнсәләр) ниге ҙ ләнеп өйрәтелә. «Әлифба» осоронда баланы у ҡ ырға һәм я ҙ ырға өйрәтеү кү ҙҙ ә тотола. Ләкин эш бының менән генә сикләнмәй. Тәүге көндән үк бала әсә теленең сер ҙ әрен у ҡ ытыусы менән бергәләп аса башлай. Эш барышында у ҡ ыусыға телебе ҙҙ ең ү ҙ енә генә хас сифаттары күрһәтелә: һү ҙҙ ә өндәр ҙ ең о ҡ шашлығы, ул һү ҙҙ әр ҙ е ң ҡ алын йәки нә ҙ ек өндәр ҙ ән тороуы, һөйләмдең ү ҙ енсәлекле ҡ оролоуы, һү ҙҙ ә ба ҫ ымдың да ү ҙ енсә төшөүе кү ҙ әтелә. Балала ү ҙ теленең матур, яғымлы булыуы тураһында фекер тыуа һәм ғорурланыу тойғоһо уяна. Киләһе кластар ҙ а ошо ү ҙ енсәлектәр ҙ е баланың телмәренә күсереү кү ҙҙ ә тотола. Өсөнсөнән,телде аралашыу, кешеләр менән хе ҙ мәттәшлек итеү, мөнәсәбәт ҡ ороу ҡ оралы итеп кү ҙ аллап өйрәтеү. Илдәге сәйәси-и ҡ тисади, социаль шарттар ҙ ы ң ҡ ыр ҡ а ү ҙ гәреүе кешенең йәмғиәттәге тәғәйенләнешенә, йәшәйеш шарттарына етди ү ҙ гәрештәр индерә. Йәмғиәттә баланың шәхес булара ҡ ү ҙ урыны, рухи һәм материаль байлы ҡ тарға эйә 8
булырға булышлы ҡ иткән шөғөлө, эш урынында бер йүнәлештә хе ҙ мәттәшлек иткән, рухи донъяһына ауаздаш ду ҫ - иштәре булырға тейеш. Шулай у ҡ , төрлө ситуация, ерлектә уның уй-фекере менән килешеп бөтмәгән, тән ҡ ит кү ҙ леген белдергән кешеләр менән эш итә белеү, улар ҙ ы шәхес-кеше булара ҡ ихтирам итеп таныу, төрлө ситуатив шарттар ҙ а алған ма ҡ сат ҡ а ирешеү өсөн улар менән дөрө ҫ мөнәсәбәт ҡ ороу, мә ҙ әниле аралашыу сер ҙ әренә өйрәнеү ҙ ур әһәмиәткә эйә. Быға баланы кесе йәштән өйрәтә башлау, мәктәптән һуң ү ҙ аллы тормош юлына ба ҫҡ ан ү ҫ мергә хе ҙ мәт юлында кешеләр менән һыйышып, яр ҙ ам итеүсе кешелек һы ҙ аттарын, ҡ ылы ҡ -булмышын формалаштырыу ҙ а ҙ ур әһәмиәткә эйә. Был йәһәттән «Әлифба», «Әсә теле» фәндәренең йөкмәткеһе һәм технологияһы ла айырым ү ҙ енсәлектәргә эйә. Беренсе клас ҡ а килгән алты-ете йәшлек бала һөйләшергә бик әүә ҫ . Уның ошо теләген и ҫ әпкә алып, фекерен, телмәрен ү ҫ тереү өсөн тейешле шарттар тыу ҙ ырыу мөһим. Бер партала ултырған ике у ҡ ыусы ү ҙ –ара һөйләшергә, фекер алырға тейеш. Улар ғаиләһе, ата-әсәһе, туғандары тураһында, өй ҙ әге, мәктәптәге эштәре буйынса ла һөйләшәләр. У ҡ ыусы ү ҙ фекерен тартынмай әйтеп бирһен өсөн, шарттар булдырыла. Бала у ҡ ытыусыға ла һорау ҡ уйырға ба ҙ нат итә. У ҡ ыған текстың йөкмәткеһен аңлағас, ул был ә ҫ әр буйынса иптәшенә һорау ҙ ар бирә башлай. Һорай белеү, һорау ҡ уя белеү, йәғни ү ҙ ең белмәгәнде асы ҡ ларға ба ҙ нат итеү юғары баһалана. Икешәр, дүртәр-бишәр у ҡ ыусы төркөмдәргә бүленеп эшләгәндә, бала һорау бирергә, фекерен ү ҙ енсә әйтергә һәм я ҡ ларға, кешенең әйткәнен иғтибар менән тыңлап, уны баһаларға әкренләп өйрәнә башлай. Уй-фекерен аны ҡ итеп әйтергә кәрәклеген төшөнә, иптәштәренә лә иғтибарлы була бара. Тәүге осор ҙ а баланың телен асыу ҙ ы ү ҙ -ара һөйләшеүгә (диалогка) ҡ орғанда, артабан э ҙ мә-э ҙ лекле әйтеп биреүгә (монологка) күсеү ҡ арала. Телмәр ҙ е аралашыу ҡ оралына, фекереңде аны ҡ әйтеп бирә белеү сараһына әүерелдереү алымдары ла бик күп. Улар кластан клас ҡ а ҡ атмарлана бараса ҡ . Ҡ ы ҫҡ аһы, яңы программала телмәр ү ҫ тереүгә ҙ ур урын бирелә. Дүртенсенән, башланғыс мәктәптә туған тел у ҡ ытыу ҙ ы, у ҡ ытыу-тәрбиә эшен хал ҡ ыбы ҙҙ ың бай мира ҫ ына ҡ ороу төп шарт булып тора. Ошонан сығып, дәреслектәр ҙ ә халы ҡ ижады ҡ омарт ҡ ылары - әкиәт, йома ҡ , мә ҡ әл, әйтем, көләмәс, ти ҙ әйткес, һама ҡ лау, һанашма ҡ тар ҙ ы ҡ улланыуға иғтибар ителә. Халы ҡ тың тарихы, йыр-моңо, шөғөл-кәсептәре, тормош-көнкүрештәре, этнографияһы менән баланы әкренләп, э ҙ мә-э ҙ лекле таныштыра барыу ҙ а ма ҡ сат итеп ҡ уйыла. Ошо хазинаны у ҡ ыусыға кесе йәштән таныта барыу, күңеленә һеңдереү изге бурыс итеп һанала. 9
Баланы хал ҡ ыбы ҙҙ ың тамыр ҙ арына ҡ айтарыу, түбән кластар ҙ ан у ҡ йәлеп итеү мәктәп алдындағы изге бурыс. Бишенсенән, башланғыс мәктәптә у ҡ ытылған бүтән фәндәр ҙ е – рус теле һәм у ҡ ыу, тәбиғәтте өйрәнеү, математика, һынлы сәнғәт, музыка өлкәһендәге белемдәрен һ.б. әсә теле фәне менән тығы ҙ бәйләнештә у ҡ ытыу мөһим. Һө ҙ өмтәлә башланғыс мәктәптә у ҡ ытыу-тәрбиә эше дөйөм бер система булып тора.
Программаға ярашлы у
ҡ
ыу материалы һайлауға
ҡ
арата талап
Балалар ба ҡ саһынан мәктәпкә у ҡ ырға килгәс, балала у ҡ ыусы эшмәкәрлегенә яра ҡ лашыу осоро башлана. Баланың мәктәпкәсә формалаш ҡ ан психикаһы, йәшәү шарттары һәм балалар ба ҡ саһындағы шөғөлө баш ҡ аса юнәлеш ала. Бала мәктәпкә ая ҡ ба ҫҡ ан көндән ү ҙ ен уратып алған мөхиттең, эшмәкәрлек төрөнөң бөтөнләй яңы, ят икәнен тоя. Ул тәүге тап ҡ ыр фәнни-теоретик төшөнсәләр менән таныша, төрлө у ҡ ыу операцияларын баш ҡ арырға өйрәнә. Беренсе көндәр ҙ ән баланың иңенә ишелгән был йөк, йәғни у ҡ ыусы статусы баланан психик һәм физик көсөргәнешлек талап итә. Мәктәпкә килеү менән баланың иреге сикләнә һәм был баланың һаулығын һа ҡ лау буйынса тейешле саралар күреү ҙ е, шарттар тыу ҙ ырыу ҙ ы талап итә. Төп шарттар ҙ ың береһе- балаға ентекле уйлап тө ҙ өлгән у ҡ ыу программаһы һәм уға ярашлы у ҡ ыу материалы һайлап алыу баланың йәшен, йәғни психологик һәм физиологик ү ҙ енсәлектәрен и ҫ әпкә алып ҡ оролорға тейеш. Был программаның һәм дәреслектәргә һайлап индерелгән материалдың төп ү ҙ енсәлеге. Әйтелгәнгә бәйләнешле баланың һаулығын һа ҡ лау көнү ҙ әк проблема булыуын һы ҙ ы ҡ ө ҫ төнә алыу кәрәк. У ҡ ыу процесында был йәһәттән у ҡ ыу материалын балаға еткереү ҙ е психологик комфорт атмосфераһы тыу ҙ ы р ы п , ҡ ы ҙ ы ҡ һындырыусы эске мотивтар булдырып, уйнатып-уйландырып ойоштороу зарур. Беренсе клас ҡ а килгән балалар араһында ә ҙ ерлек кимәле төрлөсә була. Ҡ айһы берәү ҙ әре балалар ба ҡ саһында мәктәпкәсә йәштәге балалар ҙ ы тәрбиәләү һәм ү ҫ тереү программаһы буйынса махсус ә ҙ ерлек үткән, икенселәре тик өй ҙ ә атай- әсәй йәки өләсәй-олатай янында, өй шарттарында ғына тәрбиәләнгән. Төрлө сәбәптәр менән беренсе клас ҡ а төрлө йәштәге балалар килеп эләгә. Ошоно и ҫ әпкә алып, программа материалы төрлө ә ҙ ерлек кимәлен кү ҙ уңында 10
тотоп эшләнде. Грамотаға өйрәтеү материалы мәктәпкә тиклем у ҡ ый белеп килгән һәм хәреф танымаған балаға яра ҡ лаштырылды. 1-се кластан 4-се клас ҡ а тиклем программа ауырлығы, күләме яғынан яйлап ү ҫ ә барыу принцибына ҡ оролған. Тел ғилеменә ҡ ағылышлы булған теоретик төшөнсәләр ( өн, хәреф, ижек, ба ҫ ым, һү ҙ төркөмдәре һ.б.)дәрестә балаға уйын формаһында еңелләштерелеп бирелә. Программала ҡ аралған телмәр эшмәкәрлегенә өйрәтеү ҡ айһы бер балалар ҙ ыһ тыңлау һәм ишетеү һәләтенең түбән йәки бөтөнләй ю ҡ кимәлдә булыуын и ҫ әпкә алыу ҙ ы талап итә. Ошоно кү ҙ аллап, программала әлифбаға тиклемге осор о ҙ айлыра ҡ итеп бирелгән. Өндәр системаһын өйрәнеү, өндәр менән эш итеүгә иғтибар ҙ ы күберәк бүлеү баланы ти ҙ ерәк у ҡ ырға һәм грамоталы я ҙ ырға ниге ҙ һалыусы төп шарт булып тора. Программа 1-4 –се кластар ҙ а дөрө ҫ , грамоталы я ҙ ыу ҙ ы ғына бурыс итеп ҡ уймай. Һөйләү һәм я ҙ ма телмәр формалаштырыу, предмет өлкәһендә белем биреү, шәхес булара ҡ тейешле кешелек сифаттары тәрбиәләү, универсаль у ҡ ыу эшмәкәрлегенә өйрәтеү- программаның төп йүнәлештәре булып тора.
Баш
ҡ
орт теле дәрестәрендә эшмәкәр шәхес тәрбиәләү
. Эшмәкәр шәхес кем ул? Рәсәй Федерацияһының икенсе быуын дөйөм белем биреү хөкүмәт стандартының төп талаптарының береһе булып баланы шәхес итеп формалаштырыу тора. Был йүнәлештә у ҡ ытыу эшен ойоштороу – төп талаптар ҙ ың береһе. Шәхес – ул: - туған теленең фәнни-теоретик ниге ҙҙ әрен (йәшенә ярашлы) белгән, уның төп ү ҙ енсәлектәрен тәрән тойомлаған, ү ҙ телендә иркен аралаш ҡ ан; - белем алыуға ү ҙ енә кәрәк мәғлумәтте ү ҙ аллы э ҙ ләү һәм уға эйә булыу һәләте булған; - мә ҙ әниәтле аралашыу о ҫ талағына эйә булған; һөйләшеү ма ҡ сатын кү ҙ уңында тотоп, әңгәмәсеһенә ү ҙ фекерен аны ҡ итеп еткергән; уны иғтибар менән тыңлаған һәм ҡ абул иткән; - мәктәптә алған белемде тормош шарттарында ҡ улланыуға һәләтле булған; алған белемде стандарт булмаған ситуациялар ҙ а фай ҙ алана белгән; 11
- хаталаныу ҙ ан ҡ ур ҡ маған, ышаныслы эш иткән; яңылыш ҡ анда эшләнгән хаталар ҙ ың сығанағын асы ҡ лай һәм анализлай белгән, улар ҙ ы булдырмау юлдарын билдәләп, хата эшләнгән эштәр ҙ ән фәһем ала белгән; -ү ҙ ен уратып алған һәр объект ҡ а, күренешкә ү ҙ фекере, ҡ арашы булған; -социаль-әхла ҡ и ҡ анундарға эйә булған; кеше ҡ айғыһын, зарын аңлай белгән; яҡындарының ҡ айғы-шатлы ҡ тарын урта ҡ лаша алған; тоторо ҡ ло рухлы, эмоциональ, матур эске мә ҙ әниәтле; баш ҡ а милләт хал ҡ ына ихтирамлы, улар ҙ ың теленә, мә ҙ әниәтенә иғтибарлы булған алдынғы ҡарашлы кеше.
Программа

Грамотаға өйрәтеү

Әлифба
Бөтәһе 110 сәғәт (22 а ҙ на 5 сәғәт): -хәреф өйрәнеүгә тиклемге осор: а ҙ наға 5 сәғәт, бөтәһе 30 сәғәт (6 а ҙ на 5 сәғәт); -хәреф өйрәнеү осоро: а ҙ наға 5 сәғәт, бөтәһе 80 сәғәт (16 а ҙ на 5 сәғәт). Грамотаға өйрәтеү: -баланы у ҡ ырға һәм я ҙ ырға өйрәтеү; тел, телмәр һәм ә ҙ әбиәт ғилеме тураһында башланғыс төшөнсәләр биреү; -һөйләү һәм я ҙ ма телмәр курсының төп ма ҡ саты – у ҡ ыусыны тәү башлап у ҡ ырға һәм я ҙ ырға өйрәтеү. Ошо процесс ниге ҙ ендә бала у ҡ ыу эшмәкәрлеген ү ҙ ләштерә башлай, белем алыу о ҫ талығына өйрәнә. Грамотаға өйрәтеү осоронда түбәндәге мәсьәләләр ҡ уйыла: -телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу; телмәр һәм һөйләү сараларының йәшәйештәге әһәмиәтенә төшөнөү; 12
-у ҡ ыу материалы, төрлө ә ҙ әби ә ҫ әр ҙ әр йөкмәткеһе ниге ҙ ендә тирә-я ҡ мөхитте, йәмғиәтте өйрәнеү, кешене танып белеү, белем алыу; -у ҡ ыуға ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу, әү ҙ емлек тәрбиәләү, грамотаға өйрәтеү осоронда универсаль у ҡ ыу эш алымдарына өйрәтеү; -баш ҡ орт грамотаһына өйрәтеү ҙ е рус теле һәм у ҡ ыу, тирә-я ҡ тәбиғәтте өйрәнеү, һ.б. предметтар менән тығы ҙ бәйләнештә (интеграция) алып барыу. 1. Телмәр эшмәкәрлеге. Телмәр тураһында төшөнсә. Һөйләү телмәре һәм я ҙ ыу телмәре; телмәр ҙ ең ғәмәли ҡ улланылышы: мәғлүмәт биреү, аралашыу, мөнәсәбәт ҡ ороу. Тыңлау. Әйткәнде, һөйләгәнде ишетеү, тыңлау һәм унан тейешле мәғлүмәтте айырып ала белеү. Һөйләнгән текстан төп фекер ҙ е аны ҡ лау. Кәрәкле у ҡ ыу материалын иғтибарлы тыңлау, унда әйтелгәнгә ярашлы эш итеү. У ҡ ыу. Хәреф таныу. Тәү башлап у ҡ ып өйрәнеү. Һү ҙҙ әр, һөйләмдәр, текст у ҡ ыу. Аңлы у ҡ ыу. Тасуири у ҡ ыу. У ҡ ыу универсаль эш алымы, мәғлүмәт алыу ысулы. Һөйләү. Аралашыу ма ҡ сатына ярашлы итеп тел сараларын, формаларын (диалог, монолог, дискуссия) һайлау. Ү ҙ -ара һөйләшеү (диалог) ҡ ороу һәләтен камиллаштырыу. Телмәр мә ҙ әниәте. Бер-береңә өндәшеү, һөйләшеү ү ҙ енсәлектәре: у ҡ ытыусы, класташтар, я ҡ ын туғандар, таныш булмаған кешеләр менән; һөйләшеү урыны, ва ҡ ыты менән бәйле ситуациялар ҙ а аралашыу. Телмәр ҙ ең йөкмәткеһе һәм формаһы. Телмәр ситуациялары: хәбәр итеү (иғлан), өндәшеү, са ҡ ырыу, һорау, үтенеү, бәхәс, әңгәмә (диалог) һ.б. Тел саралары: ба ҫ ым, тон, пауза, тауыш көсө, тауыш тембры, мимика, ишара. Әңгәмәсе менән аралашыу уңышлы булһын өсөн шарттар булдырыу, этикет ҡ ағи ҙ әләрен үтәү: кешенең әйткәндәрен хуплау, уның фекерен, тә ҡ димдәрен иғтибар менән бүлдермәй тыңлау, ҡ әтғи рәүештә уның әйткәненә ҡ аршы сы ҡ май – ҡ абул итеү һәм ү ҙ енең уйлағандарын бик итәғәтле итеп ҡ ы ҫҡ а ғына әйтеп биреү һ.б.; мә ҙ әниле аралашыу ҡ ағи ҙ әләрен ү ҙ ләштереү. Телдең орфоэпик формалары (термин ҡ улланмайынса – ҡ айһы бер һү ҙҙ әр ҙ ең әйтелеше). Я ҙ ыу. Хәрефтәр ҙ е я ҙ ыу, һү ҙҙ ә улар ҙ ы бер-береһе менән дөрө ҫ тоташтырыу; һү ҙ һәм һөйләмдәр ҙ е бирелгән текстан дөрө ҫ итеп күсереп я ҙ ыу, шулай у ҡ әйттереп я ҙҙ ырғанда тейешле каллиграфия нормаларын үтәү; ишеткән 13
телмәр ҙ е, у ҡ ылған тексты һү ҙ мә-һү ҙ йәки ҡ ы ҫҡ артып я ҙ ыу; унан тейешле мәғлүмәтте генә һайлап алып я ҙ ма рәүештә теркәү; бәләкәй генә текстар (иғлан, хат, ҡ отлау, әкиәт, хикәйә һ.б.) тө ҙ өү. Я ҙ ма телмәр саралары. Ә ҫ әр жанр ҙ ары: әкиәт, хикәйә, шиғыр, йыр, мә ҡ әл (әйтем), йома ҡ , ти ҙ әйткес, әйтеш, һанашма ҡ һ.б. Улар ҙ ы я ҙ ыу, һөйләү һәм у ҡ ыу. Шиғыр. Уның исеме, авторы, герой ҙ ары. Уны һөйләү, у ҡ ыу ү ҙ енсәлектәре. Халы ҡ һәм автор әкиәттәре. Я ҙ ма телмәр ҙ е тыу ҙ ырыу. Уны у ҡ ыу һәм тыңлау. Я ҙ ма телмәр ҙ ә ҡ апма- ҡ аршы мәғәнәле (антонимдар), бер үк мәғәнәне аңлат ҡ ан һү ҙҙ әр (синонимдар). 2.Тел ғилеме. Һү ҙ тураһында башланғыс төшөнсәләр. Предмет һәм һү ҙ . Һү ҙҙ ең исем атау функцияһы. Уның телмәр ҙ әге әһәмиәте. Кеше исеме, телмәр ҙ әге әһәмиәте. Кеше исемен, фамилияһын белдергән һү ҙҙ әр. Предметтың хәрәкәтен белдергән һү ҙҙ әр. Һү ҙ бәйләнеш. Улар ҙ ы график тамғалау. Предметтың билдәһен белдергән һү ҙҙ әр. Һү ҙ бәйләнеш. График тамғалау. Һөйләм. Уның схемаһы. Һөйләм башы, а ҙ ағы һәм уның а ҙ ағында тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү). Йыйна ҡ һәм киңәйтелгән һөйләмдәр. Һөйләмде тулыландырыу, һү ҙ ө ҫ тәү. Текст. Уның мәғәнәһе, төп фекер. Уны тыңлау, һөйләү. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың һөйләмдәге әһәмиәте. Һү ҙ һәм өн. Өн тураһында төшөнсә. Һү ҙҙ е әйтеү, тыңлау, тамғалау. Һү ҙҙ ең өн моделе. Һу ҙ ын ҡ ы, тартын ҡ ы өндәр. Нә ҙ ек, ҡ алын өндәр. Яңғырау, һаңғырау тартын ҡ ы өндәр. Ижек. Ба ҫ ым. Һөйләү, һөйләшеү, аралашыу мә ҙ әниәте. Хәреф. Хәреф - өндөң тамғаһы. Алфавит. Алфавит хәрефтәрен өйрәнеү. Уны ҡ улланыу мөмкинселектәре.
Грамотаға өйрәтеү программаһын ү
ҙ
ләштереү
Грамотаға өйрәнеү процесында у ҡ ыусы өйрәнергә тейеш: 1 кимәл. Балала шәхси сифаттар ү ҫ терергә: 14
У ҡ ыусы статусын ҡ абул итергә, у ҡ ыу эшмәкәрлегенә өйрәнергә. Тыуған илгә, ергә, телгә, я ҡ ын кешеләргә һөйөү тәрбиәләргә. Эшләгән эштәр, ҡ ылы ҡ -фиғел өсөн яуаплылы ҡ тойорға. Һау-сәләмәт йәшәйеш булдырырға. 2 кимәл. Предмет буйынса белем алырға: - тел берәмектәрен айыра белергә (һү ҙ , һү ҙ бәйләнеш, һөйләм, өн, хәреф) - һү ҙ , һү ҙ бәйләнеш, һөйләмде график-символик тамға яр ҙ амында тамғаларға, - у ҡ ырға (минутына 40-45 һү ҙ ) -хәрефтәр ҙ е тейешле каллиграфик режимда я ҙ ырға, улар ҙ ы бер-береһе менән дөрө ҫ тоташтырырға, - һү ҙ , һөйләм, текст у ҡ ырға һәм я ҙ ырға, - 3-4, 5-6 хәрефтән торған ябай ғына һү ҙҙ әр ҙ е грамоталы я ҙ ырға, - һү ҙҙ әр ҙ ең дөрө ҫ я ҙ ылыш ҡ ағи ҙ әләрен белергә. 3 кимәл. Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әренә өйрәнергә: -у ҡ ытыусыны тыңларға, уның әйткәнен ишетергә; -өндәр ҙ е әйтергә, тыңларға, сағыштырырға, анализларға; -у ҡ ытыусыға һорау бирергә, белешмә алырға; -икешәрләп йәки төркөмләп класташтары менән эшләргә; -диалог барышында һөйләшеү ҙ ә ҡ атнашырға, уның темаһын кү ҙ уңында тотоп, ү ҙ фекерен әйрергә, кешенекен тыңларға; -дәрестең темаһына ярашлы у ҡ ыу мәсьәләһе ҡ уйырға, уны сисеү ма ҡ сатында тикшереү эшендә әү ҙ ем ҡ атнашырға; -график-символик һы ҙ малар ҙ ы танырға: һү ҙҙ ең өн (хәреф) моделен, һөйләмдең һы ҙ маһын тө ҙ өргә һәм у ҡ ырға; -у ҡ ыу һәм я ҙ ыу ҙ ы мәғлүмәт, белем алыу мөмкинселеге итеп ҡ улланырға 15

Тематик план

Баш5орт теле
Бөтәһе 103 сәғәт (34 а ҙ на 3 сәғәт): Д әр ес Тема Йөкмәткеһе Уҡыусының эшмәкәрлеге Үткәреү ваҡыты План фактик 1 Предмет тураһында төшөнсә Предмет. Уны өйрәнеү ысулдары (ҡул менән тотоп, күҙҙәр менән күреп). Предметтың тормоштағы әһәмиәте, ҡулланышлы Предметты күҙәтергә, сағыштырырға. Уның тураһында мәғлүмәт алыу ысулдарын асырға. Предметты һүрәтләп һөйләү алгоритмын төҙөргә. Предметты өйрәнеү ысулдарын тикшерергә,үҙләштерергә. 1.09 2 Предмет һәм һүҙ Һүҙ. Предмет. Был ике төшөнсәне сағыштырыу. Предметты тотабыҙ, күрәбеҙ. Һүҙҙең исем атау функцияһы. Уның телмәрҙәге әһәмиәте. Махсус рәүештә һорау төҙөргә өйрәтеү (өйрәнеү объекты тураһында мәғлүмәт алыу маҡсатында) Предметты һәм һүҙҙе күҙәтергә, сағыштырырға. Уларҙың айырмалыҡтарын табырға. Һығымта яһарға. Уүыу материалын өйрәнеү процесында диалогта ҡатнашырға. Уҡытыусыға һорау бирергә. 4.09 16
3 Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Һүҙҙең исем атау функцияһы. Предмет исемен (атамаһын) белдергән һүҙҙәр. Уларҙың үҙенсәлектәре. Телмәрҙәге әһәмиәте. Һүҙҙе әйтергә, ишетергә. Уны фәнни тикшереү объекты итеп күҙәтерғә һәм сағыштырырға. Предмет исемен белдергән һүҙҙәр йыйрға. Уларҙы график һыҙма ярҙамында тамғаларға. 5.09 4- 5 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Хәрәкәт. Эш. Предмет башҡарған эш- хәрәкәт. Һүҙбәйләнеш (терминды атамайынса) төҙөү. Предмет атамаһы һәм уның эше, хәрәкәте. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙе тупларға. Предмет атамаһын белдергән һүҙгә ярашлы уның эш-хәрәкәтен белдергән һүҙ табырға. Һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙың график һыҙмаһын төшөрөргә. 8,11. 09 6- 7 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Предмет һәм уның билдәһе. Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр.Предмет атамаһын белдергән һүҙгә ярашлы билдә-һүҙҙе табыу. Һүҙбәйләнеш төҙөү. Предмет билдәһен беледргән һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Предметҡа хас билдәлрҙе әйтергә. Уларҙы күҙәтергә, сағыштырырға. Предмет атамаһына ярашлы билдә- һүҙҙәр уйларға. Һүҙбәйләнештәрҙе график һыҙма ярҙамында күрһәтергә. 12, 15. 09 8 Һүҙбәйләнеш Һүҙбәйләнеш. Предмет атамаһы һәм уның хәрәкәтен аңлатҡан һүҙҙәрҙән һүҙбәйләнештәр төҙөү. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙең билдә- һүҙҙәр менән бәйләнеше (һүҙбәйләнеш). Һүҙбәйләнеште график һыҙмала күрһәтеү Һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙы телмәрҙән айырып алырға. Бирелгән һүрәт йөкмәткеһенә нигеҙләнеп һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Һүҙбәйләнештәрҙең график һыҙмаһын һыҙырға 18.09 17
9- 1 0 Һөйләм. Һөйләмгә һүҙ өҫтәү Һөйләм тураһында төшөнсә. Һөләмдең башы, аҙағы. тыныш билдәләре (нөктә, һорау, өндәү)Бәләкәс (йыйынаҡ) һәм ҙур (киңәйтелгән) һөйләмдәр. Һөйләмде киңәйтеү, тулыландырыу. Һөйләм һыҙмаһы. Һөйләмгә һүҙ өҫтәү тамғаһы Һөйләмде күҙәтергә.Өндәшеүмаҡсатына ҡарап, һөйләм аҙағында нөктә,һорау, өндәү ҡуйырға. Уларҙы тейешле интонация менән әйтергә. Бирелгән һүҙҙәр йәки һүрәт ярҙамында һөйләмдәр төҙөргә. Уларҙың һыҙмаһын һыҙырға. 19,22. 09 1 1- 1 3 Ярҙамсы һүҙҙәр Һәм, менән ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы. Уларҙың ҡулланышы. Ғына-генә, ҡыны-кенә ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы, ярҙамсы һүҙҙәрҙе һөйләм һыҙмаһында график тамғалау Телмәр ағышынан ярҙамсы һүҙәрҙе бәйләнеп килгән һүҙе менән айырып әйтергә. Уларҙы һөйләм һыҙмаһында тейешле тамға менән тамғаларға 25,26, 29.09 1 4 Тикшереү эше Предмет. Һүҙ. Һүҙ төркөмдәре. Һөйләм. Тыңларға, ишетерғә, айырып билдәләргә, һыҙмаһын һыҙырға 2.10 18
1 5- 1 6 Һүҙ. Өн Һүҙҙе тыңлау. Уның һәр өнөн тауыш (интонация) ярҙамында айырып әйтеү. Өндәрҙең урынын билдәләү. Уның өн моделен төҙөү. Бирелгән график һыҙмаға ярашлы һүҙҙәр уйлау Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙең һәр өнөн тауыш ярҙамында айырып әйтергә һәм моделдә һәр өндө үҙ шаҡмағына ҡуйып уҡырға 3,6. 10 1 7 Һуҙынҡы,тарты нҡы өндәр. Ижек Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙе график тамғалау. Һүҙҙең өн моделен төҙөү. Һүҙҙе ижеккә бүлеү ысулдары. Өндө әйткәндә ауыҙ ҡыуышлығынан өрөлгән һауаға ҡаршылыҡ ҡуйыу осраҡтарын күҙәтеү: (ирендәр ҡымтыла, тел аңҡауға йәбешә йәки аҫҡы һәм өҫкө рәт тештәр “тоташа” һ.б.). Өндө тартынҡы һәм һуҙынҡыға айырыу Өндәрҙе күҙәтергә, тикшереү эше үткәрергә, уларҙы айырыу ысулдарын, юлдарын табырға. Өндө әйткәндә үпкәнән өрөлгән һауаның хәрәкәт итеүен күҙәтергә һәм һауа ауыҙ ҡыуышлығында ниндәй ҡаршылыҡтарға осрауын тойомларға: өндө әйткәндә тел, теш, ирендәр, аңҡау ни хәлдә, ниндәй торошта булыуын тойорға. 9.10 19
1 8- 1 9 Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һүҙҙәр. Ярым нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡы өндәр. [ә],[ө], [ү],[и], [э] һәм [у],[ы], [а],[о] өндәре. Һүҙҙә сингармонизм законы. Тартынҡы өндәр нәҙек һуҙынҡылар уратылышында. Тартынҡылар ҡалын һуҙынҡылар уратылышында. Ҡалын һәм нәҙек өндәрҙе график моделдә айырып тамғалау (ҡалын өндәр - зәңгәр, нәҙек өндәр - һары төҫтә). Һүҙҙәрҙе өн моделенә ярашлы уҡыу Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һуҙынҡыларҙы сағыштырырға. Һүҙҙә [ә],[ө],[ү],[и],[э] һәм [у], [ы],[а],[о] һуҙынҡыларының тартынҡы өндәрҙең әйтелешенә тәьҫирен тойомларға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға 10,13. 10 2 0- 2 2 Һаңғырау,яңғыр ау тартынҡылар Шау һәм тауыш ярҙамында яһалған тартынҡы өндәр. Тартынҡыларҙы яңғырау һәм һаңғырау өндәрғә төркөмләү. Һанғырау, янғырау тартынҡыларҙы график тамғалау Тартынҡыларҙы күҙәтергә. Ике тартынҡыны сағыштырырға һәм уларға хас айырмалыҡтарҙы билдәләргә, һығымта яһарға 16,17, 20.10 2 3- 2 4 Һүҙҙең өн моделе Һуҙынҡы, тартынҡы өндәр. Нәҙек, ҡалын тартынҡылар. Яңғырау, һаңғырау тартынҡылар Һүҙгә өн анализы яһарға, уныү график моделен төҙөргә. Өндәргә тулы характеристика бирергә 23,24. 10 2 5 Баҫым Баҫымдың һүҙҙең аҙаҡҡы ижегенә төшөүе. Башҡорт телмәре музыкаль һәм яғымлы Һүҙҙә баҫымлы ижекте тауыш менән айырып әйтергә, уны билдәләргә 27.10 20
2 6 Тикшереү эше Һүҙ һәм өн. Һуҙынҡы һм тартынҡы өндәр. Һүҙҙең өн моделе Тест эштәрен инструкцияға ярашлы үтәргә 30.10 2 7 [ә] өнө. Уны Әә хәрефе менән тамғалау [ә] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ә] – нәҙек һуҙынҡы. [ә] өнөн Әә хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф Ә кеше исемдәрендә һәм һөйләм башындағы һүҙҙә. Уның менән һүҙҙәр уйлау. 2-3, 3-4 өндән торған һүҙҙәрҙең өн-хәрефтән торған график һыҙмаһы. Һыҙмала Әә хәрефен үҙ урынына (шаҡмаҡҡа) баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу [ә] өнөн әйтергә, тыңларға, күҙәтергә. Уға тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Ә хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. Ә хәрефле һүҙҙәрҙең һыҙмаһын һыҙырға, уҡырға 6.11 21
2 8 [а] өнө. Уны Аа хәрефе менән тамғалау [а] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [а] – ҡалын һуҙынҡы. [а] өнөн Аа хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф А кеше исемендә, хайуан ҡушаматында; һөйләм башындағы һүҙҙә.3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һыҙмала Аа хәрефен үҙ шаҡмаҡтарына баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу: ал, ат,аш,ас,аҡ,ай,ала, ата, аша, аса, ға, баш, таш, ҡаш, ҡар, май, шар, зар, тар, атай, ағай, апай, ашай, арый, арыш, алҡа, арпа, алма, арҡа, бара, бала, тала, ҡала һ.б. [а] өнөн әйтергә, тыңларға, сағыштырырға (а - ә). Уға тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Аа хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. А хәрефле һүҙҙәрҙе уҡырға, яҙырға 7.11 2 9 Әә – Аа хәрефтәре Әә – Аа хәрефтәре. [ә],[а] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Нәҙек, ҡалын һүҙҙәр. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырыу һәм һүҙҙең мәғәнәһе үҙгәреүе: әй – ай, әсә – аса, бәрә – бара, бәлә – бала һ.б. Әә, Аа хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙәр уҡырға. Диктант яҙырға. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға 10.11 22
3 0 [ө] өнө. Уны Өө хәрефе менән тамғалау [ө] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ө] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡы өн [ө], [ә] һәм [а] өндәре уратылышында. [ө] өнөн Өө хәрефе менән тамғалау. Ҙур хәреф Ө (Ә,А) кеше һәм ҡала исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында, һөйләм башындағы һүҙҙә.3-4,4-5 өн- хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Өө хәрефен үҙ шаҡмағына баҫмалап яҙыу, һүҙҙе уҡыу: өс, өҫ, өн, өң, өт, өкө, һөй, йөй, сөй, көй, көн, төн, бөрө, көлтә, төйөн, бөйөк, төкө, бөркөт, һөлөк [ө] өнөн әйтергә, тыңларға, сағыштырырға. Өнгә тулы характеристика бирергә, һығымта яһарға. Өө хәрефен баҫмалап һәм дөрөҫ каллиграфия менән дәфтәргә яҙырға. Өө хәрефле һүҙҙәрҙе уҡырға, яҙырға 13.11 3 1 [о] өнө. Уны Оо хәрефе менән тамғалау [о] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [о] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [о], [ө],[ә],[а] һәм [о] өндәре уратылышында. [о] өнөн хәреф менән тамғалау. Оо хәрефе. Оо хәрефен яҙырға өйрәнеү. Баш хәреф О (Ә, А, Ө) кеше һәм хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Оо (Әә, Аа, Өө) хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа яҙыу: һүҙҙе уҡыу [о] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙәрҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙә [о] өнөн Оо хәрефе менән тамғаларға. Оо хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙе уҡырға. Оо,Өө, Аа, Әә хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала) 14.11 23
3 2 Өө – Оо хәрефтәре Өө – Оо хәрефтәре. [ө],[о] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Нәҙек, ҡалын һүҙҙәр. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән сағыштырыу һәм һүҙ мәғәнәһенең үҙгәреүе: өс- ос,өн – он, өт- от, өтә- ота, тор- тар,көн-төн һ.б. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәрҙе күҙҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға. Өө – Оо хәрефтәре булған һүҙҙәр йыйрға. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға. Өө, Оо хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Ул хәрефтәр булған һүҙҙәрҙе график һыҙманан уҡырға 17.11 3 3 [ү] өнө. Үү хәрефе [ү] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ү] – нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [ү], [ә],[а],[ө] һәм [о] өндәре уратылышында. [ү] өнөн хәреф менән тамғалау. Үү хәрефе. Үү хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Ү (Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Үү (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [ү] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [ү] өнөн Үү хәрефе менән тамғаларға. Үү хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Үү хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Үү,Өө, Аа, Әә, Оо хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала) 20.11 24
3 4 [у] өнө. Уу хәрефе [у] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [у] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [у], [ү],[о],[а],[ө] өндәре уратылышында. [у] өнөн хәреф менән тамғалау. Уу хәрефе. Уу хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф У (Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Уу (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [у] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [у] өнөн Уу хәрефе менән тамғаларға. Уу хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Уу хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға.Уу, Үү,Өө, Аа, Әә, Оо хәрефле һүҙҙәрҙе әйтеп яҙҙырырға (шаҡмаҡлы һыҙмала) 21.11 3 5 Үү – Уу хәрефтәре Үү – Уу хәрефтәре. [ү],[у] өнө булған һүҙҙәрҙе сағыштырыу. Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр. Башҡорт теленең сингармонизм законы. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән сағыштырыу һәм һүҙ мәғәнәһенең үҙгәреүе Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәрҙе күҙҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға. Үү – Уу хәрефтәре булған һүҙҙәр йыйрға. Һүҙҙең бер хәрефен икенсе хәреф менән алмаштырғанда күҙәтелгән үҙгәреште аңлатырға, һығымта яһарға. Уу, Үү хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Ул хәрефтәр булған һүҙҙәрҙе график һыҙманан уҡырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға 24.11 25
3 6- 3 7 [э] өнө. Ээ (е) хәрефе [э] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [э] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [э], [у], [ү],[о],[а],[ө] өндәре уратылышында. [э] өнөн хәреф менән тамғалау. Ээ(е) хәрефе. Ээ хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Э (У, Ә, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында; һөйләм башындағы һүҙҙә. 2-3,3-4 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ээ (Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу: эс, эт, эш, эл, эсә, этә, элә, эшсе, эңер, эйәк, эйәр; бел, бер, беш, кер, тел һ.б. [э] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һүҙҙә [э] өнөн Ээ (е) хәрефе менән тамғаларға. Ээ(е) хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 27,28. 11 3 8- 3 9 [ы] өнө. Ыы хәрефе [ы] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ы] – ҡалын һуҙынҡы.Тартынҡылар [ы], [э], [ү],[о],[а],[ө] һәм [ә] өндәре уратылышында. [ы] өнөн хәреф менән тамғалау. Ыы хәрефе. Ыы хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Ы (У, Э, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ыы (Э, Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [ы] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [ы] өнөн Ыы хәрефе менән тамғаларға. Ыы хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 1,4.12 5,8.12 26
4 0- 4 1 [и] өнө. Ии хәрефе [и] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [и] – ярым нәҙек һуҙынҡы.Тартынҡылар [и], [э], [ү],[о],[а],[ө] һәм [ә], [у] өндәре уратылышында. [и] өнөн хәреф менән тамғалау. Ии хәрефе. Ии хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф И (У, Э, А, Ө, О) кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. 3-4,4-5 өн-хәрефтән торған һүҙҙәрҙең график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Ии (, Ә, А, Ө, О) хәрефен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [и] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [и] өнөн Ии хәрефе менән тамғаларға. Ии хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Һүҙҙе уҡырға. Өйрәнелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 4 2 [м] өнө. Мм хәрефе [м] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [м] – тартынҡы өн. [м]өнө [ә], [ө],[ү] һәм [а],[о], [у] һуҙынҡылары уратылышында. [м] өнөн хәреф менән тамғалау. Мм хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф М кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [м] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [м] өнөн Мм хәрефе менән тамғаларға. Мм хәрефтәрен дороҫ каллиграфия менән яҙырға. хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында Мм хәрефтәрен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға, уҡырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2- 3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 11.12 27
4 3 Мм хәрефе (нығытыу) Мм хәрефен яҙыу.Мм хәрефе менән һүҙҙәр яҙыу. М хәрефе һөйләм башында. М хәрефен ә,а, ө, о, ү, у хәрефтәре менән тоташтырып яҙыу. Һүҙҙәрҙе баҫмалы хәрефтән (китаптан) дәфтәргә яҙма хәрефтәр менән күсереп яҙыу Мм хәрефен дөрөҫ яҙырға. Уны өйрәнелгән һуҙынҡы хәрефтәр менән дөрөҫ тоаштырып яҙырға. Һүҙҙәрҙе һәм һөйләмде күсереп яҙырға 12.12 4 4 Тикшереү эше. Эшкә анализ Әә, Аа, Өө, Оо, Үү, Уу, Ээ(е), Ыы, Ии, Мм хәрефтәре Өйрәнелгән хәрефтәрҙе дөрөҫ яҙҙырырға. Һүҙҙәр күсереп яҙырға 15.12 4 5- 4 6 [н] өнө. Нн хәрефе [н] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [н] – тартынҡы өн. Уны хәреф менән тамғалау. Нн хәрефен яҙыу. Ҙур хәреф Нн кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Нн, Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле графикка яҙыу: һүҙҙе уҡыу [н] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Нн хәрефен дороҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Нн хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 18,19. 12 28
4 7 [ң] өнө. ң хәрефе [ң] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [ң] – тартынҡы өн. Уны хәреф менән тамғалау. ң хәрефен яҙырға өйрәнеү.Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график (хәрефле) һыҙмаһында ң хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа яҙыу: һүҙҙе уҡыу [ң] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. [ң] өнөн ң хәрефе менән тамҡалау. ң хәрефен дороҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы һыҙмаһында ң хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2- 3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 19.12 29
4 8 [л] өнө. Лл хәрефе [л] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [л] – тартынҡы өн. [л] өнө [ә], [ө],[ү], и һәм [а],[о], [у], ы һуҙынҡылары уратылышында. [л] өнөн хәреф менән тамғалау. Лл хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Лл кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Лл, Мм, Уу, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү хәрефтәрен тейешле шакмаҡҡа баҫмалап яҙыу: һүҙҙе уҡыу [л] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [л] өнөн Лл хәрефе менән тамғаларға. Лл хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырғ, бшҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһында Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 18.12 4 9 [р] өнө. Рр хәрефе [р] өнө. Уның әйтелеше, артикуляция. [р] – тартынҡы өн. [р] өнө [ә], [ө],[ү], и һәм [а],[о], [у], ы һуҙынҡылары уратылышында. [р] өнөн хәреф менән тамғалау. Рр хәрефен яҙырға өйрәнеү. Ҙур хәреф Рр кеше исемдәрендә, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм хәрефле график һыҙмаһы. Һүҙҙең график һыҙмаһында Рр, Лл, Мм, Уу, Ыы, Әә, Аа, Өө, Оо, Үү, Ии, Ээ(е) хәрефтәрен тейешле шакмаҡҡа баҫмалап яҙыу: һүҙҙе уҡыу [р] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.Һүҙҙә [л] өнөн Лл хәрефе менән тамғаларға. Лл хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырғ, бшҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһында Лл хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға. Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 19.12 30
5 0- 5 1 [й] өнө. Йй хәрефе [й] өнөн әтеү, тыңлау. [й] – тартынҡы өн. Уны Йй хәрефе менән тамғалау. Йй хәрефен яҙырға өйрәнеү. Йә, йө, йү ҡушымсалары менән һүҙҙәр: йәй, йәш, йән, йәйә, сейә, бейә, йәмле, йәшел; йөй, йөн, йөк, йөҙ, йөрөй, мөйөш; йүн, йүкә, йүрм, йүгән һ.б. Йо, йы ҡушымсалары менән һүҙҙәр: йыл, йыр, йыйын, ҡыйын, быйыл; йома, йоҡа һ.б. [й] өнөн дөрөҫ әйтергә, ишетергә. Уға характеристик бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Йй хәрефен яҙырға. Йә, йө,йү,йе (һүҙ уртаһы) йо,йы һәм әй, өй, эй,ай, ый ҡушымсалары менән һүҙҙәр күсереп яҙырға һәм уҡырға 22,25. 12 5 2- 5 3 Контроль диктант. [г] өнө. Гг хәрефе Ярты йыллы55а бел Яемд1рен тикере8. [г] өнөн әйтеү.[г] – янғырау тартынҡы өн.Гг хәрефе. Гг хәрефе менән тамғалау. Гг хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Г кеше исем-фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында, һөйләм башында. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [г] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[г] өнөн Гг хәрефе менән тамғаларға. Гг хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Гг хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға . 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 26,29. 12 31
5 4 [к] өнө. Кк хәрефе [к] өнөн әйтеү, тыңлау[к] – парлы (г-к) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Кк хәрефе менән тамғалау. Кк хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф К кеше исем- фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [к] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[к] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[к] өнөн Кк хәрефе менән тамғаларға. Кк хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Кк хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 15.01 5 5 [ғ] өнө. Ғғ хәрефе [ғ] өнөн әйтеү, тыңлау[ҡ] – парлы (ҡ-ғ) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Ҡҡ хәрефе менән тамғалау. Ҡҡ хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Ҡ кеше исем- фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башында. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [ғ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[ғ] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[ғ] өнөн Ғғ хәрефе менән тамғаларға. Ғғ хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Ғғ хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 16.01 32
5 6 [ҡ] өнө. Ҡҡ хәрефе [ҡ] өнөн әйтеү, тыңлау[ҡ] – парлы (ҡ-ғ) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Ҡҡ хәрефе менән тамғалау. Ҡҡ хәрефен яҙып өйрәнеү. Ҙур хәреф Ҡ кеше исем- фамилияларында, хайуан ҡушаматтарында: һөйләм башындағы һүҙҙә. Һүҙҙең өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [ҡ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә.[ҡ] өнөн тартынҡылар таблицаһына урынлаштырырға.[ҡ] өнөн Ҡҡ хәрефе менән тамғаларға. Ҡҡ хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға.Һүҙҙең Ҡҡ хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.Үтелгән хәрефтәрҙе әйтеп яҙҙырырға. 2-3, 3-4 хәрефтән торған һүҙҙәрҙән диктант яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләм күсереп яҙырға 19.01 5 7 Гг – Кк, Ғғ – Ҡҡ хәрефтәре [г] - [к], [ғ] - [ҡ] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар. Һүҙҙәрҙә г-к, ғ-ҡ хәрефтәренең сиратлашыу үҙенсәлеге: ҡаҡ – ҡаға, таҡ – таға, тек – тегә, бөк – бөгә, ҡалаҡ –ҡалағы, ҡолаҡ – ҡолағы, күнәк – күнәге, көрәк – көрәге һ.б. Гг, Кк, Ғғ, Ҡҡ хәрефтәрен өйрәнелгән һуҙынҡы, тартынҡылар менән дөрөҫ тоташтыоыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант яҙыу. Хәбәр, һорау, өндәү һәйләмдәрҙе тейешле интонация менән уҡыу Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы сағыштырырға, һығымта яһарға. Гг – Кк, Ғғ – Ҡҡ хәрефтәрен дөрөҫ тоташтырырға. Кеше исемдәрен,хайуан ҡушаматтарын һәм һөйләм башын ҙур хәрефтән яҙырға. Күсереп яҙған һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе тикшерә белергә. Һөйләм, текстарҙы етеҙ уҡырға, мәғәнәһен аңларға 22.01 33
5 8 [б] өнө. Бб хәрефе [б] өнөн әйтеү, тыңлау. [б] – яңғырау тартынҡы өн.Уны Бб хәрефе менән тамғалау. Бб хәрефен яҙыу.Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һөйләмде ҙур хәрефтән яҙыу. Кеше исеме, хайуан ҡушаматтарында.Бб хәрефе менән һүҙҙәр яҙыу, уҡыу, текст уҡыу. Һөйләм күсереп яҙыу. Диктант яҙыу [б] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Бб хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһынды Бб хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.һөйләмдәр күсереп яҙырға. Уның дөрөҫлөгөн тикшерергә. Текст уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға. 23.01 5 9 [п] өнө. Пп хәрефе [п] өнөн әйтеү, тыңлау [п] – парлы (п-б) һаңғырау тартынҡы өн.Уны Пп хәрефе менән тамғалау. Пп хәрефен яҙыу.Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Ҙур хәреф П кеше исеме, хайуан ҡушаматтарында. Һөйләм күсереп яҙыу. Тексты тасуири уҡыу [п] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Пп хәрефен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һүҙҙең шаҡмаҡлы график һыҙмаһынды Пп хәрефен тейешле шаҡмаҡҡа баҫмалап яҙырға.һөйләмдәр күсереп яҙырға. Уның дөрөҫлөгөн тикшерергә. Текст уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға. 26.01 34
6 0 Бб, Пп хәрефтәре [б] - [п] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар.Тартынҡылар таблицаһы. Һүҙҙәрҙә б - п хәрефтәренең сиратлашыу үҙенсәлеге: туп – тубы, төп – төбө, ҡап – ҡабы, китап – китабы һ.б. Бб, Пп хәрефтәрен башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙәр,һөйләмдәр, текст уҡырға. Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 29.01 6 1 Тикшереү эше (текст йәки диктант) Һуҙынҡы, тартынҡы өн. Нәҙек, ҡалын һуҙынҡы. Янғырау – һанғырау тартынҡы. Һүҙҙең өн моделе. Һөйләм моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү. Юлдан юлға күсереү өсөн ижеккә бүлеү. Хәрефте дөрөҫ каллиграфия менән яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант яҙыу Уҡытыусы телдән әйткән эштәрҙе аңлап үтәргә 30.01 6 2 [з] өнө. Зз хәрефе [з] – янғырау тартынҡы өн.Зз хәрефе. Һүҙҙәр, һөйләмдәр текст уҡыу.Зз хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [з] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Зз хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 2.02 35
6 3 [с] өнө. Сс хәрефе [с] – һаңғырау тартынҡы өн.Уны Сс хәрефе менән тамғалау. Сс хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [с] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Сс хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 5.02 6 4 [ҙ] өнө. Ҙҙ хәрефе [ҙ] – янғырау тартынҡы өн.Ҙҙ хәрефе. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу.Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, хайуан ҡушаматтары орфограммаларҙың аҫтына һыҙыу [ҙ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Ҙҙ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 6.02 6 5 [ҫ] өнө. ҫ хәрефе [ҫ] – һаңғырау тартынҡы өн.Уны ҫ хәрефе менән тамғалау. ҫ хәрефен яҙыу. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу. [ҫ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. ҫ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 9.02 36
6 6 Ҙҙ - ҫ хәрефтәре [ҙ] - [ҫ] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Ҙҙ, ҫ хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [ҙ] - [ҫ] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Ҙ, ҫ хәрефтәрен каллиграфия менән яҙырға. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙырға. Һүҙҙә орфограммаларҙы аңлатырға 12.02 6 7 [д] өнө. Дд хәрефе [д] – яңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе. Дд хәрефе.Уны яҙыу.Дд хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары. [д] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Дд хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 13.02 6 8- 6 9 [т] өнө. Тт хәрефе [т] – яңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе.Тт хәрефе.Уны яҙыу.Тт хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары. [т] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Тт хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 16,19. 02 37
7 0 Дд - Тт хәрефтәре [д] - [т] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡылар.Тартынҡылар таблицаһы. Дд - Тт хәрефтәрен башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары Парлы яңғырау – һаңғырау тартынҡыларҙы күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Һүҙҙәр,һөйләмдәр, текст уҡырға. Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 20.02 7 1 Тикшереү эше (текст йәки диктант) Һуҙынҡы, тартынҡы өн. Нәҙек, ҡалын һуҙынҡы. Яңғырау-һаңғырау тартынҡы. Һүҙҙең өн моделе. Һөйләм моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү.Хәрефте дөрөҫ каллиграфия менән яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Һүҙҙәр һәм һөйләмдәр күсереп яҙыу.Диктант яҙыу Тикшереү эштәре йөкмәткеһен уҡытыусы уҡыуынан аңларға. Ул эштәрҙе эҙмә – эҙлекле дөрөҫ башҡарырға 26.02 7 2 [уы],[ үэ] өндәре [уы],[үэ] өндәре. Уларҙы хәреф менән тамғалау. Һүҙҙең өн моделе. [уы], [үэ] өндәре һүҙ уртаһында һәм һүҙ аҙағында. Һүҙҙәр уҡыу һәм яҙыу Һүҙҙәр, һөйләм, текстар уҡыу. Күсереп яҙыу. Диктант 27.02 7 3 [ж] өнө. Жж хәрефе [ж] – янғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Жж хәрефе.Уны яҙыу.Жж хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, Һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исемдәре, хайуан ҡушаматтары [ж] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Жж хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәр, текстарҙы тейешле интонация менән уҡырға.Текст йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 2.03 38
7 4 [ш] өнө. Шш хәрефе [ш] – парлы һанғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Шш хәрефе.Уны яҙыу.Шш хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [ш] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Шш хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға.Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 5.03 7 5 Жж – Шш хәрефтәре [ж] - [ш] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Жж, Шш хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Кеше исем- фамилияһы, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [ж] – [ш] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Жж, Шш хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һөйләмдәр күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға 6.03 7 6 [в] өнө. Вв хәрефе [в] – янғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Вв хәрефе.Уны яҙыу.Вв хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [в] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Вв хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 9.03 7 7 [ф] өнө. Фф хәрефе [ф] – һаңғырау тартынҡы өн. Һүҙҙең өн моделе. Тартынҡылар таблицаһы. Фф хәрефе.Уны яҙыу.Фф хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант. [ф] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Фф хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 12.03 39
7 8 Вв, Фф хәрефтәре [в] - [ф] – парлы яңғырау- һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Вв, Фф хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Орфограмма. Ҙур хәреф. Һөйләм башы. Кеше исем- фамилияһы, ер – һыу атамалары, хайуан ҡушаматтары [в] – [ф] өндәрен әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Вв, Фф хәрефтәрен дөрөҫ каллиграфия менән яҙырға. Һөйләмдәр күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға 13.03 7 9 Тикшереү эше.Эшкә анализ (текст йәки диктант) Өйрәнелгән хәрефтәрҙе тейешле каллиграфик режимда яҙыу. Уларҙы башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Диктант Эште аңлап, эҙмә- эҙлекле башҡарырға 16.03 8 0- 8 1 Ике өндө ([йа]) белдергән Яя хәрефе Яя – ике өндө белдергән хәреф. Я хәрефе һүҙ уртаһында һәм аҙағында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йа] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йа] өнөн Яя хәрефе менән тамғаларға. Яя хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 19.03 20.03 8 2- 8 4 Ике өндө ([йэ]) белдергән Ее хәрефе Ее – ике өндө белдергән хәреф. Ее хәрефе һүҙ башында . е хәрефе һүҙ уртаһында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йэ] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йэ] өнөн Ее хәрефе менән тамғаларға. Ее хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 2.3,6 04 40
8 5- 8 6 Ике өндө ([йу]) белдергән Юю хәрефе Һүҙҙә [йу] өндәрен Юю хәрефе менән тамғалау. Юю хәрефе һүҙ башында . ю хәрефе һүҙ уртаһында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [йу] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [йю] өнөн Юю хәрефе менән тамғаларға. Юю хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 9,10. 04 8 7- 8 8 Ике өндө ([й’о]) белдергән Ёё хәрефе Ёё – ике өндө ([й’о]) белдергән хәреф. Ё хәрефе рус теленән ингән һүҙҙәрҙә. Ё хәрефе һүҙ башында. Һүҙҙәң өн моделе һәм шаҡмаҡлы график (хәрефле) һыҙмаһы. Һүҙҙең транскрипцияла яҙылышы. Һөйләмде, тексты тасуири уҡыу Һүҙҙе әйтергә, тыңларға. Һүҙҙә [й’о] өнөн тикшерергә, һығымта яһарға. Һүҙҙә [й’о] өнөн Ёё хәрефе менән тамғаларға. Ёё хәрефен тейешле каллиграфия менн яҙырға 13,16. 04 8 9 Яя,Ее,Юю,Ёё хәрефтәре Ике өндө белдергән Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәре. Һүҙҙең өн моделе. Һүҙҙе транскрипцияла яҙыу. Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәре менән һүҙҙәр йыйыу. Тексты аңлы уҡыу. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышыу Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефтәрен дөрөҫ яҙыу. Һүҙҙең өн моделен транскрипциялы яҙыуҙы – хәрефле яҙыуға әйләндерергә. Яя, Ее, Юю, Ёё хәрефле һүҙҙәрҙе хатаһыҙ күсереп яҙырға. Тексты аңлы уҡырға. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышырға 17.04 41
9 0 Нәҙек, ҡалын айырыу тамғаһы (ь, ъ) ь, ъ тамғаларының һүҙҙәге функцияһы. ь – нәҙек айырыу тамғаһы. ъ – ҡалын айырыу тамғаһы. Һүҙҙең өн моделе. Һүҙҙе транскрипцияла яҙыу. Нәҙек, ҡалын айырыу тамғалары менән һүҙҙәр йыйыу. Уларҙ дөрөҫ күсереп яҙыу Нәҙек, ҡалын айырыу тамғалары булған һүҙҙәрҙең өн моделен төҙөргә, транскрипцияла һәм хәрефтәр менән яҙырға. Күсереп яҙыу. Тексты аңлы уҡырға 20.04 9 1 [һ] өнө. Һһ хәрефе [һ] – парһыҙ һаңғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе.Тартынҡылар таблицаһы. Һһ хәрефе. Уны яҙыу. Һһ хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант [һ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Һһ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 23.04 9 2- 9 3 [х] өнө. Хх хәрефе [х] – парһыҙ һаңғырау тартынҡы өн.Һүҙҙең өн моделе.Тартынҡылар таблицаһы. Хх хәрефе. Уны яҙыу. Хх хәрефе менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы тасуири уҡыу. Диктант [х] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Фф хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 24,27. 04 9 4 Һһ, Хх хәрефтәре [һ], [х] – парһыҙ һанғырау тартынҡы өндәр.Һүҙҙең өн моделе. Һһ, Хх хәрефтәре. Улар менән һүҙҙәр уҡыу, яҙыу. Һүҙҙәр, һөйләмдәр күсереп яҙыу. Тексты аңлы уҡыу. Уның йөкмәткеһе буйынса фекер алышыу [һ], [х] өндәрен сағыштырып күҙәтергә. Һығымта яһарға. Уларҙы тартынҡылар таблицаһынан табырға. Һүҙҙәрҙе дөрөҫ каллиграфия менән күсереп яҙырға, орфограммаларҙы һыҙырға 30.04 42
9 5 [щ] өнө. Щщ хәрефе [щ]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Щщ хәрефе менән тамғалау. Щщ хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Щщ хәрефе рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Щщ хәрефе булған һүҙҙәр йыйыу: щи, борщ, плащ, щетка, Щорс. Уларҙы дөрөҫ яҙыу,уҡыу [щ] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Щщ хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 4.05 9 6 [ч] өнө. Чч хәрефе [ч]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Чч хәрефе менән тамғалау. Чч хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу.Чч хәрефе булған һүҙҙәр йыйыу: врач, Чапаев, Чайковский. Уларҙы дөрөҫ яҙыу,уҡыу [ч] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Чч хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 7.05 9 7 Нәҙек айырыу билдәһе (ь) ь – нәҙек айырыу билдәһе. Уның өндө белдермәүе. Нәҙек айырыу билдәһе (нәҙеклек билдәһе) башҡорт һүҙҙәрендә һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе. Улар менән һүҙҙәр йыйыу: көньяҡ, төньяҡ, бирьяҡ, мәсьәлә, июнь, июль, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь, нефть, альбом, бинокль, лагерь, мебель, коньки, пальто, фасоль, фонарь, һ.б. Уларҙы дөрөҫ уҡыу һәм күсереп яҙыу Нәҙек айырыу билдәһе булған һүҙҙе күҙҙәтерг, һығымта яһарға. Һөйләмдәр һәм текстарҙы аңлы уҡырға. Баҫма хәреф менән бирелгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе кегль хәрефтәр менән күсереп яҙырға 8.05 43
9 8 ҡалын айырыу билдәһе (ъ) ъ – ҡалын айырыу билдәһе. Уның өндө белдермәүе. Ҡалын айырыу билдәһе башҡорт һүҙҙәрендә (ъ-я) һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе. Улар менән һүҙҙәр йыйыу: аръяҡ, алъяпҡыс, ашъяулыҡ, ҡулъяулыҡ, Аҡъяр, Ҡыҙылъяр һ.б. Уларҙы дөрөҫ уҡыу һәм күсереп яҙыу Ҡалын айырыу билдәһе булған һүҙҙе күҙәтергә, һығымта яһарға. Һөйләмдәр һәм текстарҙы аңлы уҡырға. Баҫма хәреф менән бирелгән һүҙҙәрҙе, һөйләмдәрҙе кегль хәрефтәр менән күсереп яҙырға 11.05 9 9 [ц] өнө. Цц хәрефе [ц]– парһыҙ һанғырау тартынҡы өн.Өндө Цц хәрефе менән тамғалау. Цц хәрефенең яҙылышы. Уны башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырыу. Цц хәрефе сит телдәрҙән ңҙлштерелгән һүҙҙәрҙә. Цц хәрефе булған һүҙҙәрҙе дөрөҫ уҡыу һәм яҙыу: цирк, цинк, цифр, циркуль, концерт, мотоцикл. Уларҙы дөрөҫ яҙыу, уҡыу [ц] өнөн әйтергә, тыңларға,характеристика бирергә. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Цц хәрефен дөрөҫ яҙырға, башҡа хәрефтәр менән дөрөҫ тоташтырырға. Һөйләмдәрҙе, тексты аңлы, етеҙ уҡырға. Текст күсереп яҙырға 14.05 1 0 0 Алфавит Алфавит хәрефтәре, уларҙың әйтелеше Алфавит хәрефтәренең исемдәрен дөрөҫ әйтергә. Уларҙың тәртибен иҫтә ҡалдырырға. Бирелгән һүҙҙәрҙе алфавит тәртибендә әйтә белергә. Алфавит тәртибендә исемлек (4-5 кешенең торған төркөм) төҙөргә 15.05 44
1 0 1- 1 0 2 Тикшереү эше. Эшкә анализ Йыл буйына өйрәнелгән уҡыу материалын үҙләштереү кимәлен асыҡлау, тикшереү Бирелгән эштәрҙе (текст, эштәр бирелеше һ.б.) аңлап уҡыу, тейешле тәртиптә дөрөҫ итеп башҡарырға. Эште тапшырыр алдынан тикшерергә 18,21. 05 Иҫкәрмә: 103-110 . Йыл буйына үтелгәндәрҙе ҡабатлау. .


Әсә теле

1-се класс
Бөтәһе 33 сәғәт II ярты йыллы ҡ . А ҙ наға 3 сәғәт х 11 а ҙ на, бөтәһе 33 сәғәт III сирек -5 а ҙ на х 3 сәғәт, бөтәһе 15 сәғәт IV сирек-6 а ҙ на х 3 сәғәт, бөтәһе 18 сәғәт У ҡ ыу йылының икенсе яртыһында Әсә теле курсын өйрәнеү программаһына ярашлы беренсе-икенсе сиректә грамотаға өйрәнеү осоронда алған у ҡ ыу, я ҙ ыу күнекмәләрен һәм тө ҫ мөрләнә башлаған универсаль у ҡ ыу эш алымдары о ҫ талығын артабан ү ҫ тереү ма ҡ саты ҡ уйыла. У ҡ ыу йылының тәүге ярты йыллығында телмәр эшмәкәрлеге өлкәһендә өлгәшкәк күрһәткестәр 1-се класс а ҙ ағына планлаштырылған һө ҙ өмтәләргә ярашлы артабан камиллаштырыу ҙ ы талап итә. 45
Әсә телен өйрәнеү өсоронда түбәндәге мәсьәләләр ҡ уйыла: -баланың тәү башлап у ҡ ырға, я ҙ ырға өйрәнеү күнекмәһен, о ҫ талығын артабан ү ҫ тереү; - тел ғилеме өлкәһендә алған башланғыс төшөнсәләр ҙ е аңлы эшкәртеү процесын әү ҙ емләштереү; - һөйләү, я ҙ ма телмәр ҙ е ғәмәли ҡ улланыу; - универсаль у ҡ ыу эш алымдарын ү ҙ ләштереү ҙ е интенсивлаштырыу. Телмәр эшмәкәрлеге. Телмәр ҙ е ишетеү, аңлау, тыңлау. Кешенең өндәшеүен тыңлау, төшөнөү, ситуацияға ярашлы ҡ абул итеү һ эш итеү У ҡ ыу. У ҡ ыу о ҫ талығын шымартыу. Аңлы, шыма у ҡ ыу. Тасуири у ҡ ыу. У ҡ ыу күнекмәһен мәғлүмәт, белем алыу сығанағы итеп ҡ улланыу. Һөйләү телмәрен белем алыу сараһы итеп ҡ уллана белеү. Аралашыу о ҫ талығы башланғысын артабан ү ҫ тереү. Телмәр этикетына өйрәнеү ҙ е дауам итеү. Һөйләмде дөрө ҫ тө ҙ өп һөйләшеү. Һөйләмде дөрө ҫ интонация менән , та ҙ а, дөрө ҫ итеп әйтеү. Ниндәй ҙ ер предмет, күренеш, хәл-ва ҡ иғаға ярашлы мәғлүмәт алыу ма ҡ сатында һорау һөйләм тө ҙ өргә өйрәнеү. Уны әңгәмәсегә биреп, тыңлап анализлау. Я ҙ ма телмәр. Бәйләнешле я ҙ ма телмәр тө ҙ өү о ҫ талығына өйрәнеү өлкәһендәге башланғыс күнекмәләр ҙ е ү ҫ тереү. Һөйләм һәм текст тө ҙ өлөшө. Һөйләм тө ҙ өү. Фәнни-популяр текст, иғлан, белдермә, ҡ отлау һү ҙҙ әре. Ҡ ы ҙ ыл юл, абзац төшөнсәһе. Синоним, антоним менән танышыу. Һү ҙҙ ең күп мәғәнәлелеге. Матур я ҙ ыу. Дәрестә 4-5 минут ва ҡ ытты дөрө ҫ каллиграфия менән я ҙ ыуға бағышлау. Юл һәм ҙ ур хәрефтәр ҙ ең я ҙ ылышына даими күнекмәләр үткәрелә, камиллаштырыла. Һү ҙ лек һү ҙҙ әрен я ҙ ыу. Һү ҙҙ әр ҙ е, һөйләмдәр ҙ е ти ҙ я ҙ ыу о ҫ талығын ү ҙ ләштереү. Контроль күсереп я ҙ ыу. Тел ғилеме. Һөйләм. Һү ҙҙ әр те ҙ мәһе, йыйылмаһы, мәғәнә. Һү ҙ бәйләнеш. Һөйләмде сағыштырыу. Һөйләмгә хас ү ҙ енсәлектәр. Әйтелеү ма ҡ сатына ҡ арап һөйләм төр ҙ әрен ү ҙ ләштереү: хәбәр, һорау, өндәү. Һөйләмде дөрө ҫ я ҙ ыу ҡ ағи ҙ әләре: ҙ ур хәреф, а ҙ ағында тыныш билдәләре. 46
Һү ҙ . Һү ҙ төркөмдәре. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һү ҙҙ әр. Һү ҙҙ ең граматик һәм лексик мәғәнәләре. Ү ҙ аллы һәм яр ҙ амсы һү ҙҙ әр. Яңғы ҙ лы ҡ һәм урта ҡ лы ҡ предмет атамалары. Яңғы ҙ лы ҡ исемдәр ҙ е ҙ ур хәрефтән я ҙ ыу. Алфавит. Унда хәрефтәр тәртибе. Алфавитты ҡ улланыу. Өн. Хәреф. Һү ҙҙ ең өн структураһы һәм мәғәнәһе араһындағы бәйләнеш. Һу ҙ ын ҡ ы һәм тартын ҡ ы өндәр. Ижек. Һү ҙҙ е юлдан юлға күсереү өсөн ижеккә бүлеү. Нә ҙ ек, ҡ алын һу ҙ ын ҡ ылар. Яңғырау, һаңғырау тартын ҡ ылар. Һү ҙҙ әр ҙ е дөрө ҫ итеп өйрәнеү. Орфограммалар. Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әре. У ҡ ыу эшмәкәрлегенә өйрәнеү. Ү ҙ аллы белем алыу, мәғлүмәтле булыу. У ҡ ыу мәсьәләһе ҡ уйыу. Ма ҡ сатты кү ҙ аллау. Эште планлаштырыу. Тикшереү эшен ойоштороу. У ҡ ыу объекттарын кү ҙ әтеү, сағыштырыу, анализлау. Эшләнгән эшкә бай ҡ ау яһау. Контроль. Эште баһалау.
1-се класс а
ҙ
ағына планлаштырылған һө
ҙ
өмтәләр
«Әсә теле» программаһын өйрәнеү процесында у ҡ ыусы өйрәнергә тейеш: 1.Шәхси сифаттар ҙ ы ү ҫ терергә: - у ҡ ыу процесында белем алыуға ҡ арата яуаплылы ҡ булдырырға; ти ҫ тер ҙ әренә, у ҡ ытыусыға ҡ арата ихтирамлы булырға; - мәктәп йыһаздырына, у ҡ ыу әсбаптарыны һа ҡ сыл ҡ араш булдырға; - тыуған ил, ер, тел төшөнсәләре тураһында аң-белем бирергә; - һау-сәләмәт йәшәү рәүешен ү ҙ ләштерергә. 2.Предмет буйынса белем алырға: - һү ҙ әр ҙ е мәғәнәүи я ҡ тан төркөмләргә (предметтың атамаһын, билдәһен, хәрәкәтен белдергән һү ҙҙ әр); - һөйләм төр ҙ әрен билдәләргә (хәбәр, һорау, өндәү) һәм улар ҙ ы тейешле интонация менән у ҡ ырға; һөйләмде дөрө ҫ я ҙ ырға ( ҙ ур хәреф, а ҙ ағында тыныш билдәләре (.?!); - ү ҙ аллы һәм яр ҙ амсы һү ҙҙ әр ҙ е айыра, таный белергә; һөйләмде күсереп я ҙ ғанда яр ҙ амсы һү ҙҙ әр ҙ е (да-тә, та-тә, ла-лә, ғына-генә, ҡ ына-кенә) билдәләргә һәм дөрө ҫ я ҙ ылышын аңлата белергә; 47
- предметтың атамаһын белдергән һү ҙҙ әр ҙ е урта ҡ лы ҡ һәм яңғы ҙ лы ҡ исемдәргә айыра белергә; кеше исемен, фамилияһын, ер-һыу атамаһын, хайуан ҡ ушаматтарын ҙ ур хәреф менән я ҙ ырға; -өндәр ҙ е һу ҙ ын ҡ ыларға, тартын ҡ ыларға айырырға, нә ҙ ек- ҡ алын һу ҙ ын ҡ ылар ҙ ы, парлы яңғырау-һаңғырау, парһы ҙ яңғырау һәм һаңғырау тартын ҡ ылар ҙ ы дөрө ҫ билдәләргә, график рәүештә тамғаларға; - һү ҙҙ ең өн- моделен тө ҙ өргә; -6-7, 7-8 һөйләмдән торған тексты күсереп я ҙ ырға; - 25-30 һү ҙҙ ән торған тексты диктант итеп я ҙ а белергә; - һү ҙҙ е ижеккә бүлергә, уны юлдан юлға күсерә белергә; - о-ө, у-ү, э хәрефтәре; йә,йө, йү, йе (һү ҙ уртаһы), йо, йы ҡ ушымсалары булған һү ҙҙ әр ҙ е дөрө ҫ я ҙ ырға; я,е,ё, ю хәрефтәре менән булған 2-3,3-4 хәрефтән торған һү ҙҙ әр ҙ е дөрө ҫ я ҙ ырға; тартын ҡ ы өндөң а ҙ ағында килгән нә ҙ еклек билдәһен рус теленән ү ҙ ләштерелгән һү ҙҙ әр ҙ ә дөрө ҫ я ҙ ырға. 3. Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әрен ү ҙ ләштерергә: - үтенес менән у ҡ ытыусыңа, класташтарыңа, өлкәндәргә өндәшергә; - у ҡ ыу объектын өйрәнеү процесында кү ҙ әтергә, сағыштырырға, анализларға һәм һығымта яһарға; - аралашыу о ҫ талығын шымартыу: тыңларға, яуап бирергә, һорарға, кеше фекерен ихтирам итергә; - диалог, монолог ҡ ора белергә; - мәғлүмәт алыу сығана ҡ тары менән эш итә белергә, алған мәғлүмәтте эшкәртә белергә, ма ҡ сат ҡ а ярашлы ҡ улланырға; - мәғлүмәт алыу ма ҡ сатында һорау һөйләм ҡ орорға; - парлап, төркөмдә эшләгәндә этикет ҡ ағи ҙ әләренг кү ҙ әтергә, эште планлаштырырға, уны тормош ҡ а ашырырға; -3-4,4-5 һөйләмдән торған иғлан, ҡ отлау, белдермә я ҙ а белергә. 48



Тематик план

1-се класс
Бөтәһе 33 сәғәт Дә- рес Тема Йөкмәткеһе Уҡыусының эшмәкәрлеге Үткәреү ваҡыты план факти к 1 Алфавит Алфавитта хәрефтәр һаны, тәртибе. Уның ҡулланылыш өлкәләре. Алфавитты ҡулланып, бирелгән һүҙҙәрҙе алфавит тәртибендә теҙеп яҙыу, төркөмдәге балаларҙың фамилияларын алфавит тәртибендә урынлаштырып яҙыу Алфавит хәрефтәрен күҙәтергә, хәрефтәрҙе сағыштырырға, уларҙы үҙенсәлектәре буйынса классификацияларға, алфавит төҙөлөшөн өйрәнеү аҙағында һығымта яһарға 2 Хәреф һәм Хәрефтәрҙең аталашы. Хәреф өндөң Һүҙҙә өндәрҙе тыңларға, дөрөҫ әйтергә 49
өн (инеш дәрес) тамғаһы. Өндө һүҙҙә тауыш менән айырып әйтеү. Өндәрҙе тартынҡы һәм һуҙынҡыларға айырыу. Бирелгән моделгә ярашлы һүҙҙәр йыйыу. Ул һүҙҙәрҙе билдәле үҙенсәлектәре нигеҙендә төркөмләү һ. б. һәм график моделдәр ярҙамында тамғаларға. Моделгә таянып өндәрҙе хөрефтәр менән яҙырға. Һүҙҙәрҙе теге йәки был үҙенсәлеге буйынса төркөмдәргә бүлергә (классификация) 3 Һуҙынҡы өндәр Өндәрҙе һуҙынҡы һәм тартынҡыларға айырыу. Һуҙынҡы өндәр таблицаһы төҙөү (таблица бирергә). Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар, уларҙың функцияһы. Бер һуҙынҡы менән генә айырылған һүҙҙәр йыйыу ай-уй, ҡар- ҡор, ҡур-ҡыр, бай-бәй, бал- бол- бөл- бул-бүл- бил-был, тар-тор-төр-түр-тир, һат- һөт- һут- һыт, кирә-көрә-күрә һ. б. Һүҙҙе әйтергә, тыңларға, ундағы өндәрҙе интонация ярҙамында айырып алырға. Характеристика бирергә. Тел материалы нигеҙендә аралашырға өйрәнергә, һорау төҙөргә, уны бирергә, яуапты тыңларға, уға ҡарата үҙ фекереңде белдерергә. Диалогта ҡатнашырға. Һөйләшеүҙә этикет ҡағиҙәләрен һаҡларға 4 Тартынҡы өндәр Тартынҡы өндәрҙе төркөмләү. Уларҙың таблицаһы. Тартынҡы өндәр. Ҡалын һуҙынҡылар (а, о, у, ы) уратылышында. Һүҙҙә берәй тартынҡыны алмаштырыу – мәғәнә үҙгәреүе йәки һүҙҙең хәрефтәр йыйылмаһына әйләнеүе бар-пар, гөл- көл, йыл-ҡыл, мул-ҡул, шар-шат, таш- тап, сүп-сүл, көр-көс, күсә-күбә. Тартынҡы өндәр ҡалын һуҙынҡылар уратылышында . һүҙҙә бер генә тартынҡы хәрефте алмыштырыу менән мәғәнәнең үҙгәреүе. 2-3, 3-4 тартынҡы, хәрефтәр йыйылмаһы. Уларға һуҙынҡы өҫтәп, һүҙ яһау Тартынҡы өндәрҙе күҙәтергә. Уларҙы төркөмләргә, cағыштырырға. Бирелгән тартынҡыларҙан (ижектәрҙән) һүҙ төҙөү. Тартынҡы өндәрҙең нәҙекһуҙынҡылар уратылышында әйтелешен тыңларға, сағыштырырға, һығымта яһарға. Тартынҡы өндәрҙең ҡалын һуҙынҡылар уратылышында әйтелешен тыңларға, һығымта яһарға. Дөрөҫ күсереп яҙырға 50
5 Нәҙек һәм ҡалын һүҙҙәр Һүҙҙең берәй тартынҡы йәки һуҙынҡы хәрефен тейешле хәреф менән алмаштырыу һәм уның мәғәнә менән үҙгәреүе. Бирелгән ижеккә тейешле ижек өҫтәп һүҙ яһау. Һүҙҙәрҙе тел законына (сингармонизм) ярашлы төркөмләү Һүҙҙе күҙәтергә, уға хас үҙенсәлекте билдәләргә, һығымта яһарға. Бер һуҙынҡы йәки тартынҡы менән айырылыусы һуҙҙәр төҙөргә. Уларҙың әйтелешен тыңларға, уларға хас үҙенсәлек тураһында һөйләргә 6 Һүҙҙе ижеккә бүлеү Уҡыу ситуацыяһы:ниндәйҙер предметты өлөштәргә бүлеү(алма,пластилин, ҡағыҙ бите һ.б). һүҙҙе ритмлап һәлмәкләп әйтеү, ижеккә бүлеү. Нисә өлөш(ижек) барлыҡҡа килеүен күҙәтеү. Бер, ике, өс ижекле һүҙҙәр. Иң ҡыҫҡа һәм иң оҙон һүҙ. Бирелгән ижектәрҙән һүҙ ҡороу. Һүҙҙе ижектәренә хас үҙенсәлектәр буйынса төркөмләү һәм аңлатма биреү.Шиғыр.Хикәйә. Бирелгән тексҡа оҡшатып үҙеңдекен төҙөү . Һүҙҙе һалмаҡлап ижеккә бүлергә. Ижектәр һанын билдәләргә. Уларҙы сағыштырырға, анализларға һәм һығымта яһарға. Тексты тыңларға, мәғәнәһенә төшөгнөргә, һөйләргә. Бирелгән тексҡа таянып, үҙеңдең бесәйең тураһында һөйләргә, хикәйә ижад итергә. Шиғырҙы дөрөҫ күсереп яҙырға. 7 Һүҙҙе ижеккә бүлеү, юлдан юлға күсереү Һүҙҙе һамаҡла(ритмлап) ижеккә бүлеү. Ижеккә бүлеү ысулдарын үҙләштереү: ритмлап, ҡул сабыу, аяҡ менән иҙәнгә туҡылдатыу, ручка менән партаға һуғыу, эйәккә ҡулдың һыртын ҡуйып һәлмәкләп әйтеү. Һүҙҙәрҙе ижеккә бүлеү күнекмәһе. Һөйләм төҙөү. Шиғырҙы һәм уға ҡарата эшләнгән Һүҙҙе әйтергә, ижеккә бүлергә, юлдан юлға дөрөҫ күсергә. Күсереп яҙырға, орфограммаларҙың һыҙырға, яҙылышын аңлата белергә. Һүҙ төркөмдәрен сағыштырып, уларға хас үҙенсәлектәрҙе билдәләргә . 51
һүрәтте ҡулланып телдән һүрәт төшөрөү. Сюжетлы һүрәт ҡулланыу өсөн бирелгән һүҙҙәр ярҙамында телдән хикәйә ижад итеү. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе ижеккә бүлеү. Һүҙҙе”оҙонайтыу”, уға ижек өҫтәү .Ике төркөм һүҙҙәрҙе сағыштырыу, уларға хас уҙенселектәр. 8 Ҙур хәреф. Кеше исем- фамилиялар ының яҙылышы Һөйләмдән, текстан ҙур хәреф менән яҙылған һүҙҙәрҙе табыу (һөйләм башы, кешенең исеме, фамилияһы). Кеше исем-фамилияларының яҙылышы. Уларҙы график символдар менән тамғалау. Билдәле шәхестәрҙең исем- шәрифтәрен хәтерҙә ҡалдырыу, дөрөҫ яҙыу . Яҡын кешеләреңдең исем- шәрифтәре Һүҙҙәрҙең ҙур хәрефтән яҙылыу сәбәбенә төшөнөргә. Ундай һүҙҙәрҙең моделен һыҙырға (график билдәләнешен). Билдәле шәхестәрҙең исем- шәрифтәрен (3-4 кешенең) иҫтә ҡалдырырға, уларҙың кем булыуҙарын аңлата белергә. 9 Ҙур хәреф. Хайуан ҡушаматтар ы Хайуандар тураһында әңгәмәләшеү. Уларҙың ҡушаматтары. Йорт хайуандарына ҡушамат һайлауҙың үҙенсәлектәре.Әкиәт геройҙары (ҡыр хайуандары) ҡушаматтары. Хайуан ҡушаматтарының дөрөҫ яҙылышы . Диалогта ҡатнашырға. Хайуандарҙы төркөмләргә. Уларға ҡушаматтар бирергә һәм теге йәки был ҡушамат хайуандың ниндәй билдәләре, үҙендә һайланыуын аңлатырға. 10 Ҙур хәреф. Ер-һыу атамалары Ер-һыу атамалары. Ауыл, ҡала, республика, ил исеме Диалогта ҡатнашырға. Ер-һыу атамаларын дөрөҫ яҙырға 11 Һөйләм Һөйләм. Уның башы, аҙағы. Һөйләм аҙағында тыныш билдәләре. Бәләкәй һәм ҙур һәйләмдәр. Ике һүҙҙән торған Һөйләм төҙөргә . Уның мәғәнәһен тулыландырырға, һөйләмғә һүҙ өҫтәргә. Бирелгән һүҙҙәр йәки һүрәт сюжеты 52
һөйләм. Уға һүҙ өҫтәү, киңәйтеү буйынса һөйләм төҙөргә 12 Хәбәр һәйләм Хәбәр һәйләм. Уны дөрөҫ интонация менән уҡыу. Хәбәр һөйләм аҙағында таныш билдәләре Уҡытыусының хәбәр һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерергә . Уның аҙағында нөктә ҡуйырға,(моделен ) һыҙырға. Мәҡәлдәрҙең мәғәнәһен аңлатырға. 13 Һорау һөйләм Һорау һөйләмдең әйтелеү маҡсаты. Уның аҙағында һорау билдәһе. Һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу. Һөйләмде киңәйтеү, (һүҙ өҫтәү) Уҡытыусының һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерегә . Ҡулланыу өсөн бирелгән һүҙҙәр, һүрәттәр ярҙамында һорау һөйләмдәр төҙөргә, яҙырға. Һорау һөйләмдең схемаһын (моделен) һыҙырға 14 Өндәү һөйләм Өндәү һөйләмдең әйтелеү маҡсаты. Уҡытыусының хәбәр һөйләмде тейешле интонация менән уҡыу өлгөһөн үҙләштерегә . Өндәү һөйләмдәр төҙөргә. Хәбәр, һорау, өндәү, һөйләмдәрҙе сағыштырырға.Әйтеп яҙҙырғанда һөйләм аҙағында тейешле тамғалар (.!?) ҡуя белергә. 15 О-ө хәрефле һүҙҙәр О-ө хәрефле һүҙҙәр төҙөү.Уларға ижек өҫтәү. Башҡорт теленең сингармонизм законы.О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға. 16 У-ү хәрефле һүҙҙәр У-ү хәрефле һүҙҙәр төҙөү.Уларға ижек өҫтәү. Башҡорт теленең сингармонизм законы.У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға. 17 Э хәрефе һүҙ башында Э хәрефе һүҙ башында ғына яҙылыуы.[ э ] өнөнөң һүҙ уртаһында е хәрефе Һүҙ башында [ э ] өнө булған һүҙҙәрҙе тыңларға, сағыштырырға һәм һығымта 53
менән тамғаланыуы. Һүҙҙәр төҙөү.Һүҙлек менән эш.Уларҙың яҙылышы яһарға. Һүҙлектән Э хәрефенә башланған һүҙҙәрҙе табырға,яҙып алырға,кәрәкле ҡушымсаны билдәләргә 18 Й й хәрефе ҡайҙа һәм ҡасан яҙыла? Йә,йө,йү,йе(һүҙ уртаһы),йо,йы ҡушымсалары менән һүҙҙәр төҙөү,уларҙы яҙып өйрәнеү. Ҡушымсаларҙың һүҙ башында,уртаһында һәм аҙағында яҙылышы Йә,йө,йү,йе(һүҙ уртаһы),йо,йы ҡушымсалары булған һүҙҙәрҙе тыңларға, сағыштырырға. Йе ҡушымсаһын һүҙ уртаһында һәм аҙағында яҙырға. Һүҙлектән кәрәкле һүҙҙе табырға, яҙып алырға,кәрәкле ҡушымсаны билдәләргә 19 Үҙләштерел гән һүҙҙәрҙә е,ё, ю, я хәрефтәре Е, ё, ю, я хәрефтәре үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең башында, уртаһында, аҙағында. Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә е, ё, ю, я функцияһы. Һүҙҙең өн моделен төҙөү, транскрипцияла яҙыу Е, ё, ю, я хәрефле һүҙҙәрҙе (рус теленән үҙләштерелгән) тыңларға, әйтергә һәм уларҙың өн моделен эшләргә, транскрипцияла яҙырға. Орфографик һүҙлектән кәрәкле һүҙҙе эҙләргә, күсереп яҙырға. Аңлатмалы һүҙлектән кәрәкле мәғлүмәт эҙләргә, уны башҡаларға еткерергә 20 Һүҙҙә [ й у] ,өнөн хәреф менән тамғалау. Ю хәрефе Һүҙҙә [ й у] ,өнөн Хәрефтәр менән тамғалау. Ю хәрефе. Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Ю хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, аанлизларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 21- 22 Һүҙҙә [ й э] ,өнөн хәреф менән тамғалау. Е хәрефе Һүҙҙә [ й э] ,өнөн хәреф менән тамғалау. Е хәрефе. Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Е хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, аанлизларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 54
23- 24 Һүҙҙә [ й а] ,өнөн хәреф менән тамғалау. Я хәрефе Һүҙҙә [ й а] ,өнөн хәреф менән тамғалау. Я хәрефе. . Уның ҡалын һүҙҙәрҙә яҙылыуы. Һүҙҙең өн моделе. Уны транскрипцияла яҙыу. Хәрефтәр менән тамғалау Я хәрефле һүҙҙәрҙе өйрәнеү объекты булараҡ күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, тикшереү эше үткәрергә. Һүҙҙең өн моделен һыҙырға, уны транскрипцияла күрһәтергә, хәреф менән яҙырға 25 Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмдәргә бүлеү. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һәм ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың телмәрҙәге әһәмиәте Һүҙҙәрҙе төркөмләргә. Уларҙың нимә белдереүен аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға 26 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе мәғәнәһе буйынса төркөмдәргә бүлеү. Предмет билдәһен белдергән һәм ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың телмәрҙәге әһәмиәте Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәрҙе предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр менән сағыштырырға. 27 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен(эшен) белдергән һүҙҙәр Предмет һәм уның эш-хәрәкәтен белдергән һүҙҙәрҙе яҙырға 28 Ярҙамсы һүҙҙәр: һәм,менән Ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдә тоткан роле,функцияһы. Һәм,менән ярҙамсы һүҙҙәре менән һүҙбәйләнештәр төҙөү.Яҙма телмәрҙә,һөйләү телмәрендә ҡулланылышы Һәм,менән ярҙамсы һүҙҙәре менән һүҙбәйләнештәр төҙөргә. Уларҙы һөйләү телмәрендә һәм яҙма телмәрҙә дөрөс ҡулланырға. Моделен һыҙырға 29- 31 Ярҙамсы һүҙҙәр: да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә. Да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге роле,функцияһы. Һөйләмдә ярҙамсы һүҙҙәрҙе дөрөҫ интонация менән уҡыу. Да-дә, ҙа-ҙә, та- Да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдә әйтелешен күҙәтергә. Уларҙы да-дә, ҙа-ҙә, та-тә, ла-лә ялғаулы һүҙҙәр менән сағыштырырға,һығымта 55
тә, ла-лә ярҙамсы һүҙҙәрҙең айырым яҙылыуы яһарға,ярҙамсы һүҙҙәрҙең график моделен һыҙырға 32- 33 Ярҙамсы һүҙҙәр: ғына- генә,ҡына- кенә Ғына-генә,ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге роле,функцияһы. Уларҙың айырым яҙылыуы Ғына-генә,ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәрҙең яҙылышын тикшерергә,аңлатырға. Уларҙы һәйләм моделендә тейешле тамға менән билдәләргә, дөрөҫ яҙырға 56

Программа

Әсә теле
2-се класс Бөтәһе 102 сәғәт (34 а ҙ на х 3 сәғәт) 2-се класта Әсә телен өйрәнеү курсы тел ғилемен, телмәр эшмәкәрлеген ү ҙ ләштереү ҙ е артабан дауам итеү, туған тел аша донъяны танып белеү һәм социаль өлкәлә аң- белем алыу, мә ҙ әниәтле шәхес итеп тәрбиәләү ма ҡ сатын ҡ уя. Күрһәтелгән ма ҡ саттарға ирешеү өсөн түбәндәге ғәмәли мәсьәләләр ҙ е хәл итергә кәрәк: -лексика, фонетика, грамматика, синтаксис, орфография, пунктуация, телмәр ү ҫ тереү өлкәһендәге белемдәр ҙ е, о ҫ талы ҡ та артабан ү ҫ тереү, нығытыу, киңәйтеү; - коммуникатив компетентлы ҡ : грамоталы я ҙ ыу һәм у ҡ ыу, диалогта ҡ атнашыу, монолог текстар тө ҙ өү һәм һөйләү; - туған телгә ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу тәрбиәләү, уны теләп өйрәнеү. Программа йөкмәткеһе Графика. Хәреф һәм өн. Я, е,ё, ю хәрефле һү ҙҙ әр. һү ҙҙ ең өн моделе менән тамғаланышы. Улар ҙ ың хәреф менән я ҙ ылышы. График тамғалар: һү ҙҙ әр араһында ара ҡ алдырыу, юлдан юлға күсереү тамғаһы, ҡ ы ҙ ыл юл (абзац). Морфология. Һү ҙ төркөмдәре. Предмет атамаһы. Кем? Һәм нимә? һорауына яуап булыусы һү ҙҙ әр. уның мәғәнәһе, телмәр ҙ ә ҡ улланылышы. Кешенең исем-фамилияһын; хайуандар ҙ ың ҡ ушаматтарын: ер- һыу атамаларын белдереүсе һү ҙҙ әр. Предмет хәрәкәтен белдергән һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың мәғәнәһе. Ни эшләй? (бөгөн, хә ҙ ер, ошо мәл), ни эшләне? (кисә), ни эшләр? ни эшләйәсәк? (иртәгә, киләсәктә) һорау ҙ арына яуап биреүсе һү ҙҙ әр һәм улар ҙ ы телмәр ҙ ә ҡ улланыу. Предмет билдәһен белдергән һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың мәғәнәһе. Ниндәй? һорауына яуап биреүсе һү ҙҙ әр. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр: һәм, менән; -да, -дә, - ҙ а, - ҙ ә, -та, -тә, -ла, -лә; -ғына, -генә, - ҡ ына, -кенә. Улар ҙ ың айырым торғанда мәғәнә аңлатмауы. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр ҙ ең телмәр ҙ ә ҡ улланылышы. 57
Һү ҙ ьяһалыш. Тамыр ҙ аш һү ҙҙ әр ҙ е у ҡ ыу, я ҙ ыу ( «тамыр», «ялғау» төшөнсәһе (термины) бирелмәй). Синтаксис. Һөйләм, һү ҙ бәйләнеш, һү ҙ (улар ҙ ың о ҡ шашлығы, айырмаһы). Һөйләмде әйтеү ма ҡ саты. Һөйләмдә интонация. Хәбәр һөйләм. Һорау һөйләм. Өндәү һөйләм. Һөйләмдең баш ки ҫ әктәре. Эйә, хәбәр. Эйәрсән ки ҫ әктәр. Орфография һәм пунктуация. Дөрө ҫ я ҙ ылыш ҡ ағи ҙ әләрен өйрәнеү һәм ғәмәли ҡ улланыу. Ҙ ур хәреф. Һөйләм башы. Кеше исем-шәрифтәре. Хайуан ҡ ушаматтары. Ер-һыу атамалары. Ике кешенең һөйләшеүен диалог формаһында я ҙ ыу. Хәбәр, һорау, өндәү һөйләмдәр а ҙ ағында тыныш билдәләре. Һөйләмдә һаналып киткән һү ҙҙ әр араһында тыныш билдәләре. У-ү, о-ө, э,ы хәрефле һү ҙҙ әр. Йә, йө, йү, йе һәм йо, йы ҡ ушымсалы һү ҙҙ әр. Ике өндө белдергән хәрефле (я, е, ё, ю) һү ҙҙ әр. Һү ҙ башында (уы), (уэ) өндәре (в хәрефе). Телмәр ү ҫ тереү. Аралашыу ситуацияһы. Уға ярашлы һөйләшеү ҡ ороу. Текст. Тексты таныу. Текстың исеме, уның һөйләмдәренең мәғәнәүи бәйләнеше. Текст абзацтары һәм улар ҙ ың мәғәнәүи э ҙ мә- э ҙ лелеге. Текст тө ҙ өү. Диалог (әңгәмә, бәхәс). Монолог (ү ҙ аллы һөйләнеү, сығыш яһау, иғлан эшләү, доклад). Аралашыу этикеты (сәләм биреү, хушлашыу, ғәфү үтенеү, рәхмәт белдереү, үтенес менән өндәшеү). Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әренә өйрәнеү. Ү ҙ аллы белем алыу о ҫ талығына өйрәнеү. У ҡ ыу эшмәкәрлеге (ма ҡ сатты кү ҙ аллау, у ҡ ыу материалына ҡ ы ҙ ы ҡ һыныу, эште планлаштырыу, у ҡ ыу мәсьәләһе, э ҙ ләнеү эше, рефлексия, контроль). У ҡ ыу диалогы. Аралашыу мә ҙ әниәте. У ҡ ыу йылы а ҙ ағына планлаштырылған һө ҙ өмтәләр Әсә теле программаһын өйрәнеү процесында у ҡ ыусы өйрәнергә тейеш: Шәхси сифаттар ҙ ы ү ҫ терергә: -ү ҙ аллы эш итергә, белем алыу процесында етди һәм яуаплы ҡ арарға; - атай-әсәйгә, ти ҫ тер ҙ әренә, у ҡ ытыусыларға, я ҡ ындарына, мәктәп хе ҙ мәткәр ҙ әренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға; - мәктәп йыһаздарына, у ҡ ыу әсбаптарына һа ҡ сыл булырға; - тыуған илде яратырға, ер ҙ е, телде яратырға; - һаулы ҡ нығытырға. Предмет буйынса белем алырға: 58
- һү ҙҙ әр ҙ е мәғәнәһе буйынса төркөмләргә. Улаға тейешле һорау ҡ уйырға. Предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдереүсе һәм яр ҙ амсы һү ҙҙ әр тураһында һөйләргә һәм я ҙ ма телмәр ҙ ә урынлы ҡ улланырға; - һү ҙҙ ең өн- моделен тө ҙ өргә һәм уны хәреф менән я ҙ ырға; - һөйләмдәр тө ҙ өргә, улар ҙ ы тейешле һү ҙ ө ҫ тәп тулыландырырға; - һөйләмдәр ҙ е әйтелеү ма ҡ сатына ҡ арап хәбәр, өндәү, һорау һөйләмдәргә айырырға. Улар ҙ ы тейешле интонация менән у ҡ ырға; - һөйләмдең эйәһен, хәбәрен айыра белергә; - баш ҡ орт теленең дөрө ҫ я ҙ ылыш ҡ анундарын, ҡ ағи ҙ әләрен ү ҙ ләштерергә: у-ү, о-ө, э(е), ы хәрефле һү ҙҙ әр, һү ҙҙ ә йә, йө, йү, йе (һү ҙ уртаһы), йо, йы ҡ ушымсалары, һү ҙ башында я, е, ё, ю хәрефтәре, һү ҙ башында в хәрефе, яр ҙ амсы һү ҙҙ әр ҙ ең айырым я ҙ ылышын белергә. Һөйләм а ҙ ағанда дөрө ҫ тыныш билдәһе ҡ уйырға. Кеше исемен, фамилияһын, ер-һыу атамаһын, хайуан ҡ ушаматтарын ҙ ур хәреф менән я ҙ ырға; - 8-10 һөйләмдән торған тексты күсереп я ҙ ырға; - 30-35 һү ҙҙ ән төрған тексты диктант итеп я ҙ ырға; һү ҙҙ е ижеккә бүлергә, уны юлдан юлға күсерә белергә; - тексы аңлы у ҡ ырға һәм уның йөкмәткеһе менән бәйләнгән эштәр ҙ е э ҙ мә-э ҙ лекте үтәргә. Уның ниге ҙ ендә ҡ оролған һөйләшеү йәки тикшереү эштәрен үтәргә; - у ҡ ыу ситуацияһына ярашлы диалогта ҡ атнашырға. Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әрен ү ҙ ләштерергә: - ү ҙ аллы у ҡ ыу, мәғлүмәтле булыу о ҫ талығын камиллаштырырға: белем, мәғлүмәтте э ҙ ләү күнекмәләре булдырырға; тикшеренеү-э ҙ ләнеү эшен планлаштырырға; парлап, төркөмләп, команда менән эшләргә; - алған мәғлүмәтте ҡ ағы ҙ ға теркәргә; - билдәләмә, ҡ ағи ҙ ә, алгоритм, һығымта, график схема, модель, таблица яр ҙ амында теркәргә; - диалог ҡ орорға, у ҡ ыу материалын тикшерергә, анализларға, һығымта яһарға; - мә ҙ әниле аралашыу этикетына өйрәнергә: әңгәмәсене тыңлай, хуплай белергә, аңламағаныңды итәғәтле итеп һорашырға, яуап алырға һәм рәхмәтеңде белдерергә; ү ҙ фекереңде ҡ ы ҫҡ а һәм аңлайышлы итеп еткерергә, уны я ҡ лай белергә. 59

Тематик план

2-се класс

Бөтәһе 102 сәғәт
Дә- рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү ваҡыты план факт 1 Уҡымышлы булыу ни өсөн кәрәк? Мәктәптә белем алыу, уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнеү. Мотив тыуҙырыу. 2-се класта уҡыу осорона пландар ҡабул итергә, маҡсатлы йүнәлеш алырға. Уҡыу эшмәкәрлегенә өйрәнергә. 2- 4 Ҙур хәреф. һөйләм. Һөйләм башы һәм аҙағы. Уны тейешле интонация менән уҡыу. Һөйләмде әйтеп яҙҙырыу , күсереп яҙыу. Шиғырҙы күсереп яҙыу. Шиғыр строфаһының һәр юлы ҙур хәрефтән яҙылыуы. Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға. Уның башында ҙур хәреф, аҙағына тейешле тыныш билдәләрен ҡуйып яҙырға. Күсереп яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә. 5- 6 Ҙур хәреф. Кеше исемдәре. Кеше исемдәре, уларҙың мәғәнәһе, яҙылышы. Әйтелгәнсә яҙылмай торған исемдәр: (элэйә)- Әлиә.Күсереп яҙыу. Кеше исемдәренең мәғәнәһә тураһында мәғлүмәт алыу өсөн төрлө сығанаҡтар ҡулланырҡа. Кеше исемдәрен дөрөҫ яҙырға. 7- 9 Ҙур хәреф. Кеше фамилиялары. Кеше фамилиялары. Әйтелгәнсә яҙылмай торған фамилиялар.(-ыф), (эф) өндәренә бөткән ир-ат фамилияһының аҙағында -ов, -ев хәрефтәре яҙылыуы:(Кәримыф)- (Кәримов) Күсереп яҙыу. Кеше исем-фамилияларын дөрөҫ яҙырға. һөйләмдә орфограммалар аҫтына һыҙырға. Уларҙы аңлатырға. Һөйләмде дөрөҫ күсереп яҙырға 10- 11 Ҙур хәреф. Ер- һыу атамалары. Ер-һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙең ҙур хәреф менән яҙылышы. Тыуған ауыл, ҡала янындағы йылға, күл, тау Тыуып үҫкән ер-һыу атамалары тураһында мәғлүмәт алырға. Ауыл, ҡала, йылға, күл, тау атамаларын ҙур хәрефтән 60
атамалары. Күсереп яҙыу. яҙырға. 12- 14 Ҙур хәреф. Хайуан ҡушаматтары. Хайуан ҡушаматтарының ҙур хәреф менән яҙылышы.Йорттағы хайуандарҙың ҡушаматтарын яҙыу. Ҡушамат хайуанға нимәгә нигеҙләнеп ҡушылыуын аңлатырға. Уларҙы ҙур хәрефтән яҙырға. 15 Тикшереү эше. Кеше исем-фамилиялары, хайуан ҡушаматтары, ер-һыу атамаларын аңлатҡан һүҙҙәрҙе ҙур хәрефтән яҙыу. Диктант. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙе ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләм, тексты дөрөҫ күсереп яҙырға. Диктант тексын иғтибарлы тыңларға. яҙырға. 16 Үҙ-ара һөйләшеү. Диалог. Үҙ-ара аралашыу. Теге йәки был күренеш тураһында уй-тойғолар менән бүлешеү. Үҙ-ара аралашыу оҫталығына өйрәнергә. 17- 18 Үҙ-ара һөйләшеү ҡороу. Диалог. Кеше менән танышыу(диалог ҡороу). Танышҡан кешеңде һүрәтләп һөйләү. Кеше менән танышҡанда мотлаҡ әйтелә торған һүҙҙәрҙе яғымлы итеп әйтергә, аралашыу мәҙәниәтенә өйрәнергә. 19- 20 Йәмғиәт урынында осрашыу. Диалог. Йәмғиәт урынында диалог ҡороу. Диалогты дәфтәргә яҙыу тәртибе. Таныш булмаған кешегә тәү башлап һүҙ ҡушырға, аралашырға күнегергә. 21- 22 Яҡын кешеләрҙе ҡотлау, тәбрикләү. Яҡын кешеләрҙе ҡотлау(диалог).Ҡотлау барышындағы һөйләшеү(диалогты) дәфтәргә теркәү. Яҡын кешеләрҙең тыуған көндәрен ҡағыҙға теркәп ҡуйырға, ул көндө уларҙы ҡотларға. 23- 25 Әкиәт геройҙары. Минең тиҫтерҙәрем. Аралашыу этикеты. Үҙ-ара һөйләшеү мәҙәниәте. Диалогты дәфтәргә яҙыу. Өндәшеү маҡсатына, урынына ҡарап тауышты тейешлесә көйләргә өйрәнергә. 61
Аралашыу этикеты. 26- 28 Мәғлүмәт, белешмә эҙләү. Кәрәкле белешмә алыу маҡсатында кешегә өндәшеү. Телефон аша аралашыу. Диалогты тейешле тәртиптә дәфтәргә яҙыу . Йәмғиәт урындарында ашығыс белешмә кәрәк булғанда фекереңде ҡыҫҡа итеп аңлата белергә. 29- 31 Диалог ҡороу. Әйтем. Һынамыш. Мәҡәл- әйтемдәр. Бәләкәй жанр ижады. Диалог ҡороу мәҙәниәте. Һамаҡ, һынамыш, мәҡәл-әйтемдәрҙе яттан белергә.Телмәр ситуацияларында мәҡәл-әйтемдәрҙе урынлы ҡуллана белергә. 32- 33 Иғлан. Белдереү. Иғлан, белдереү тексы төҙөү, уны матбуғат биттәрендә баҫтырырға әҙерләү. Иғлан, белдереү йөкмәткеһен ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп төҙөргә, уны матбуғат биттәрендә баҫтырыуҙы планлаштырырға 34- 35 Тикшереү эше. Эшкә анализ Аралашыу, диалог ҡороу оҫталығы.Диалогты дәфтәрҙә грамоталы яҙыу. Актуаль темаларға ике кеше араһында һөйләшеү өлгөһө ижад итергә. Уны дәфтәргә тейешле ҡағиҙәләргә ярашлы итеп яҙырға. 36- 37 Һөйләм. Һөйләмдең фекерҙе белдереүе. Һөйләм башы, аҙағы. Хәрәкәтте белдергән һүҙҙеңһөйләмдең иң аҙағында килеүе. Һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға, уның мәғәнәһенә төшөнөргә. Һөйләм төҙөргә.Уны ҙур хәрефтән башларға, аҙағында тейешле тыныш билдәһе ҡуйырға 62
38- 40 Һөйләмдең баш киҫәктәре. Эйә, хәбәр Һөйләмдең эйәһе, хәбәре. Уларҙың һөйләмдәге функцияһы. Һөйләмдән баш киҫәктәрҙе табырға, аҫтарына һыҙырға 41 Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы."Торн алы күл" Һүрәт буйынса инша яҙыу. Сюжет йөкмәткеһе. Уны эҙмә-эҙлекле тасуирлау. Һүрәткә ярашлы бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, сюжет йөкмәткеһен бирергә 42- 43 Хәбәр һөйләм Хәбәр һөйләм. Һөйләмдә кем йәки нимә тураһында хәбәр ителеүе. Хәбәр һөйләм аҙағында нөктә ҡуйырға. Уны дөрөҫ күсереп яҙырға. 44- 45 Өндәү һөйләм Өндәү һөйләм. Кешегә сәләм биргән, һөйөнөс.. белдергән һөйләмдәр аҙағында өндәү билдәһе ҡуйылыуы Өндәү һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға.Хәбәр һөйләм аҙағына нөктә, өндәү һөйләм аҙағына өндәү тамғаһы ҡуя белергә. 46- 47 Һорау һөйләм. Һорау һөйләм.Нимәлер хаҡында мәғлүмәт алыу маҡсатында өндәшеү, аҙағында һорау билдәһе ҡуйыу. Һорау һөйләмде тейешле интонация менән уҡырға, һорау бирергә. Текст йөкмәткеһе буйынса һорауҙар төҙөргә. 48- 50 Текст. Һөйләм Текст ике һәм унан күберәк һөйләмдәрҙән тора.Текста һөйләмдәр мәғәнәһе буйынса бер-береһенә бәйле булыуы. Ҡыҙыл юл. 2-3,3-4һөйләмдән торған текст төҙөй белергә. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәләренә ярашлы күсереп яҙырға. 51 Тикшереү эше Һөйләм төҙөү. Уның аҙағында тыныш билдәләре. Һөйләмдең баш киҫәктәрен Һөйләмде дөрөҫ яҙырға. Тексты күсереп яҙыу ҡағиҙәләренә ярашлы күсереп 63
айырыу. Текст күсереп яҙыу. яҙырға. 52 Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Саф башҡорт һүҙҙәренисек әйтелә,шулай яҙыла: туп, имән...Һүҙҙе ижеккә бүлеү. 4-5, 5-6хәрефтән торған һүҙҙәрҙеәйтеп яҙырға. Һүҙҙеюлдан юлға күсереү өсөн ижеккә дөрөҫ бүлеү 53- 55 Ҡалын һәм нәҙек әйтелешле һүҙҙәр Ә, ө, ү,е,э,и һәм а, о, у,ы хәрефле һүҙҙәр.Һүҙҙең тәүге ижеге ҡалын булһа, башҡа ижектәре лә ҡалын, нәҙек булһа, башҡа ижектәре лә нәҙек. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға.Ҡағиҙә төҙөргә. 56- 57 Һүрәт буйынса инша."Елдерә ләр саналар" Һүрәт йөкмәткеһен эҙмә- эҙлекле бәйән итеү. Яҙма телмәр. Бирелгән һүҙҙәрҙе ҡулланып, һүрәт буйынса хикәйә төҙөргә. 58- 59 Һүҙҙе юлдан юлға күсереү Ижеккә бүлеү. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Һүҙҙе ижеккә бүлеү ысулдарын үҙләштерергә. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү оҫталығы булдырырға 60- 62 У-ү хәрефе У-ү хәрефле һүҙҙәр, уларҙың өн моделе. Һүҙҙе ижеккә бүлеү, уны юлдан юлға күсереү. У-ү хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, дөрөҫ яҙырға. 63 Һүрәт буйынса өйрәтеү иншаһы."Шар лауыҡ янында" Инша яҙырға өйрәнергә. Һүрәтте өйрәнеү. һүҙлек эше. Һүрәт йөкмәткеһе буйынса һөйләшеү. План төҙөү. Яҙыу Инша яҙырға өйрәнергә. 64- 65 О-ө хәрефле һүҙҙәр. О-ө хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың әйтелеше, яҙылышы. О-ө хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 64
66 Изложение."Т ерпе ҡыҙына күстәнәс" Текст. Сюжет йөкмәткеһе.Идея- тематикаһы.План төҙөү. Тексты аңлап уҡырға, төп фекерҙе билдәләргә. Текстың йөкмәткеһен эҙмә- эҙлекле һөйләргә, план төҙөргә, дәфтәргә яҙырға 67- 68 Ээ хәрефле һүҙҙәр Ээ хәрефе һүҙ башында. Ээ хәрефле һүҙҙәр. Һүҙҙе юлдан юлға күсереү. Күсереп яҙыу. Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Ээ хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 69 (э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында (э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында е хәрефе менән билдәләнеүе. Һүҙҙең өн моделен төҙөргә. Уны күҙәтергә, һығымта яһарға,(э) өнө һүҙ уртаһында һәм аҙағында килгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 70- 71 Ыы хәрефле һүҙҙәр Ыы хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында Һүҙ байлығын арттырырға. Ыы хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. Бәйләнешле телмәр үҫтерергә. 72 Тикшереү эше. Контроль күсереп яҙыу йәки диктант. Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биргән хәрәкәт һүҙҙәр. Предметтың атамаһын, хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һүҙбәйләнеш. Һөйләм. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Эште грамотлы яҙырға. Таҙа яҙырға 73- 74 Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Йә, йө, йү, йе(һүҙ уртаһы), йо, йы ҡушымсалы һүҙҙәр. Һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 75- 77 Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Йй хәрефле һүҙҙәр. Уларҙың яҙылышы. Дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үтәргә 65
78 Инша"Һаумы, Яңы йыл!" Яңы йыл байрамы тураһында Инша яҙырға өйрәнергә. 79- 80 (йа) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Яя хәрефе һүҙ башында, уртаһында, аҙағында. Яя хәрефле һүҙҙәрҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы Я хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 81- 82 (йу) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Юю хәрефенең ҡалын һүҙҙә генә яҙылыуы. һүҙҙең өн моделе, транскрипцияла яҙылышы Юю хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 83- 84 (йэ) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Ее хәрефенең һүҙ башында яҙылышы. Ее хәрефе һүҙ уртаһында Ее хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 85 (йо) өнө ниндәй хәреф менән тамғалана? Ёё хәрефе рус теленән һәм башҡа сит телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә Ёё хәрефле һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 86 Тикшереү эше Ике өндө белдергән хәрефле(е, ё,ю,я) һүҙҙәрҙең яҙылышы Тикшереү эшен грамоталы башҡарырға 87 Һүҙ төркөмдәре Һүҙҙәрҙе аңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмгә бүлеү: предмет атамаһын, хәрәкәтен, билдәһен белдергән һүҙҙәр, ярҙамсы һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға. Текстағы һүҙҙәрҙеаңлатҡан мәғәнәһе буйынса төркөмләй белергә 88- 89 Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәр Тирә-йүндәге предметтар.Уларҙың атамаһы.Кем? Нимә? һорауына яуап биреүсе предмет атамалары. Йәнле, йәнһеҙ предметтар. Предметтарҙы күҙәтергә, тасуирлап һөйләргә. Предмет атамаһын белдергән һүҙҙәрҙе һөйләм схемаһында тейешле тамғалар менән билдәләргә 66
90- 91 Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Ни эшләй? һорауына яуап булыусы һүҙҙәр. Һөйләмдең мәғәнәһен белдереүсе төп һүҙҙәр-эйә һәм хәбәр Предметтың башҡарған эшен атарға. Предмет хәрәкәтен белдергән һүҙгә һорау ҡуя белергә. Предмет атамаһына ярашлы уның хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр уйлап әйтергә, яҙырға 92- 93 Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр Предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр.Ниндәй? һорауына яуап булыусы предмет билдәһен белдергән һүҙҙәр. Нисек? һорауына яуап булыусы хәрәкәт билдәһен белдергән һүҙҙәр. Предметҡа ярашлы билдәне атарға. Һүҙбәйләнеш төҙөп яҙырға. Һөйләмдә билдә- һүҙҙәрҙе айырырға. Уларға һорау ҡуйырға. 94- 95 Һөйләмдең тиң киҫәктәре Һөйләмдә бер үк һорауға яуап биреүсе предмет билдәһен һәм хәрәкәтен белдергән һүҙҙәр. Һөйләмдең эйәһе, хәбәре, эйәрсән киҫәктәре Һөйләмдә һаналып киткән билдә-һүҙҙәр араһында өтөр ҡуйырға. Һөйләмдең баш киҫәктәрен, эйәрсән киҫәктәрен тамғалай белергә 96- 98 Ярҙамсы һүҙҙәр Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың айырым ғына торғанда мәғәнә белдермәүе.Ярҙамсы һүҙҙәрҙең һөйләмдәге функцияһы. Һәм, менән ярҙамсы һүҙҙәре. Ла-лә, да-дә, та-тә, ғына-генә, ҡына-кенә ярҙамсы һүҙҙәре. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Ярҙамсы һүҙҙәрҙе телмәрҙе йәнләндереү маҡсатында ҡулланырға. Уларҙы һүҙҙәрҙән айырым яҙырға 99- 100 Үтелгәндәрҙе ҡабатлау Һөйләм. Эйә, хәбәр-һөйләмдең баш киҫәктәре. Һөйләмдә эйәрсән киҫәктәр. Һөйләшеү(диалог). Һүҙ төркөмдәре. Предмет атамаһын, хәрәкәтен, Һөйләмде дөрөҫ яҙырға. Уҡытыусы уҡыуы аҫтында текст яҙырға. Һөйләмдең баш киҫәктәрен, эйәрсән киҫәктәрен тамғалай белергә Һүҙҙәрҙең өн моделен 67
билдәһен белдергән һүҙҙәр. Ярҙамсы һүҙҙәр. Һөйләмдә тиң киҫәктәрараһында тыныш билдәһе. Әйтелгәнсә яҙылмай торған һүҙҙәр. Һүҙ башында (уэ),(уы) әйтелешле һүҙҙәр дөрөҫ төҙөргә, транскрипцияла яҙырға, орфограммаларҙың аҫтына һыҙырға, аңлата белергә 101 - 102 Йыллыҡ тикшереү эше. Эшкә анализ Программа материалын үҙләштереү сифатын өйрәнеү Бирелгән эштәрҙе аңлы уҡып, дөрөҫ итеп үтәргә
Программа

Әсә теле

3-сө класс
Бөтәһе 102 сәғәт (34 а ҙ на х 3 сәғәт) Өсөнсө класс «Әсә теле» программаһында баш ҡ орт теленең ү ҙ енсәлектәрен, дөрө ҫ я ҙ ыу ҡ ағи ҙ әләрен ү ҙ ләштереү; телдең теге йәки был күренештәрен өйрәнеү, телмәр мә ҙ әниәтен камиллаштырыу ма ҡ саты ҡ уйыла. Ижади эштәр күләмлерәк һәм йөкмәткелерәк йүнәлеш ала. Был ма ҡ саттар ҙ ы тормош ҡ а ашырыу түбәндәге мәсьәләләр ҙ е хәл итеү ҙ е бурыс итеп ҡ уя: -лексика, фонетика, грамматика, синтаксис, орфография, пунктуация, телмәр ү ҫ тереү өлкәһендәге белемдәр ҙ е, о ҫ талы ҡ ты артабан нығытыу, киңәйтеү; -ө ҙ лөкһө ҙ , матур һәм ти ҙ я ҙ ыу күнекмәләрен артабан ү ҫ тереү; 68
-грамоталы я ҙ ыу һәм у ҡ ыу, диалогта ҡ атнашыу, монолог текстар тө ҙ өү һәм һөйләү, шиғыр, әкиәт, хикәйә ижад итеү; -«Туған тел» дәрестәре менән предмет-ара бәйләнеш булдырыу: сағыштырыу, йәнләндереү сараларын ҡ улланып, тасуирлап я ҙ ыу; теге йәки был күренешкә, кешеләр мөнәсәбәтенә, ҡ ылы ҡ -фиғелдәренә ҡ арашыңды, фекереңде белдереү күнекмәләрен сифатлыра ҡ кимәлгә күтәреү.
Программа йөкмәткеһе
Фонетика һәм орфоэпия. Өндәр һәм хәрефтәр. Һү ҙ моделе. Нә ҙ ек һәм ҡ алын һу ҙ ың ҡ ылар. Һу ҙ ың ҡ ылар таблицаһы. Тартың ҡ ылар. Улар ҙ ың таблицаһы. Яңғырау-һаңғырау тартың ҡ ылар. Талғын (сонор) өндәр. Һү ҙҙ ә сиратлашып килгән тартың ҡ ылар (теләк- теләге, тара ҡ - тарағы, китап- китабы). Нә ҙ ек һәм ҡ алын әйтелешле һү ҙҙ әр. Һү ҙҙ ең өн- хәрефенә (фонетик) анализ. Һү ҙ составы (морфемика). Һү ҙ составы (тамыры һәм ялғау ҙ ары). Тамыр ҙ аш һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың тамыры. Яһаусы (суффикс), ү ҙ гәртеүсе ялғау ҙ ар. Һү ҙ ьяһалыш. Ҡ ушма һү ҙҙ әр. Ҡ ушылып я ҙ ылыусы ҡ ушма һү ҙҙ әр. Ҡ абатлау йәки ишләү юлы менән яһалған ҡ ушма һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың һы ҙ ы ҡ са аша я ҙ ылышы. Ҡ ушма һү ҙҙ әр ҙ ә нә ҙ ек айырыу һәм ҡ алын айырыу билдәләренең я ҙ ылышы. Һү ҙ составы буйынса анализ. Орфография һәм пунктуация. Ялғау ҙ ар ҙ ың дөрө ҫ я ҙ ылышы. Ялғау ҙ ар ҙ ың ҡ ушылып я ҙ ылыуы. Ялғау ҡ уш ҡ анда бер иш ҡ уш тартың ҡ ы барлы ҡҡ а килеүе. Тамыр һү ҙҙ әр ҙ әге о-ө, ы-е хәрефтәренең ялғау ҡ уш ҡ анда ла һа ҡ ланыуы. О-ө, ы-е хәрефтәренең тамыр һү ҙҙ әр ҙ ә я ҙ ылмау осра ҡ тары. Нә ҙ еклек билдәһенә бөткән һү ҙҙ әр ҙ ә ялғау ҙ ар ҙ ың я ҙ ылышы. Грамоталы күсереп я ҙ ыу. Диктант, өйрәтеү изложениеһы, миниатюр инша. Синтаксис. Һү ҙҙ әр ҙ е, һү ҙ бәйләнештәр ҙ е, һөйләмдәр ҙ е айырыу. Улар ҙ ың о ҡ шашлы ҡ тары һәм айырмалылы ҡ тары. Һөйләмде һү ҙ бәйләнештәргә тар ҡ атыу. Һөйләмдә һү ҙҙ әр тәртибен ү ҙ ләштереү. Һөйләү ма ҡ сатына ҡ арап, һөйләмдәр ҙ е өс төргә айырыу: хәбәр, һорау һәм өндәү һөйләмдәр. Һөйләмдең баш һәм эйәрсән ки ҫ әктәре. Һөйләмдең тиң ки ҫ әктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ. Морфология. Ү ҙ аллы һү ҙ төркөмдәре. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр. 69
Предмет атамаһы. Уны һөйләмдә ҡ улланыу. Исемдең һорау ҙ ары. Яңғы ҙ лы ҡ исемдәр. Кеше исем-шәрифтәренең, хайуан ҡ ушаматтарының, ер-һыу атамаларының, китап, газета-журнал исемдәренең ҙ ур хәрефтән я ҙ ылышы. Мәғлүмәт алыу ысулдары. Күренекле кешеләр тураһында белешмә алыу. Улар тураһында текст тө ҙ өү. Алты-ете балалар я ҙ ыусыларының исем-шәрифтәрен белеү. Билдәне белдергән һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың исем алдынан килеүе. Һөйләмдә аны ҡ лаусы ролен үтәүе. Хәрәкәтте белдергән һү ҙҙ әр. Һөйләмдә улар ҙ ы таныу, моделен һы ҙ ыу. Улар ҙ ың һөйләмдә хәбәр ролен үтәүе. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр. Улар ҙ ың дөрө ҫ я ҙ ылышы. Лексика. Һү ҙҙ ең лексик һәм грамматик мәғәнәһе. Тура һәм күсмә мәғәнәле һү ҙҙ әр. Омонимдар, синонимдар, антонимдар. Нығынған һү ҙ бәйләнештәр менән һөйләмдәр тө ҙ өү. Телмәр һәм уның төр ҙ әре. Һөйләү телмәре. Диалог. Әңгәмәсе менән диалог ҡ ороу. Аралашыу о ҫ талығын шымартыу. Монолог.Уны һөйләү о ҫ талығы. Эске телмәр. Ым-ишара. Уйлау, хыял итеү. Хикәйә. Әкиәт. Шиғыр. Тексты логик я ҡ тан тамамланған өлөштәргә бүлеү. Уларға исем ҡ ушыу. Абзац. Ҡ ы ҙ ыл юл. Бәләкәй күләмле хикәйәләр (текст) ижад итеү. Текс ҡ а ҡ арата 4-5 һөйләмдән торған баһалама я ҙ ыу. Әкиәт. Был жанрға хас ү ҙ енсәлектәр. Әкиәт ижад итеү. Шиғыр тө ҙ өлөшөн өйрәнеү. Шиғыр я ҙ ыу ү ҙ енсәлектәре. Шиғыр ҙ ы күсереп я ҙ ыу ҡ ағи ҙ әләре. Телмәр ү ҫ тереү. Телмәр мә ҙ әниәте. Темаға ярашлы тәбиғәт объекттары, күренештәре, ҡ ы ҙ ы ҡ лы хәлдәр тураһында, 5-6 һөйләмдән торған мажаралы хикәйә йәки әкиәт тө ҙ өү. Текс ҡ а план тө ҙ өү. Текстың өлөштәре һәм һөйләмдәр араһында мәғәнәүи э ҙ мә-э ҙ леклелек. Текстың идея-тематик йөкмәткеһе. Текстың тө ҙ өлөш схемаһы (башы, уртаһы – төп өлөш, а ҙ ағы). Ә ҙ ер йәки коллектив тө ҙ өгән план буйынса хикәйәләү. Бирелгән тексты (50-60 һү ҙ ) изложение итеп я ҙ ыу. Хикәйә ижад итеү. Инша я ҙ ыу (65-70 һү ҙ ). У ҡ ыу йылы а ҙ ағында планлаштырылған һө ҙ өмтәләр 3-сө класс а ҙ ағына «Әсә теле» программаһын өйрәнеү процесында у ҡ- ыусы өйрәнергә тейеш: 1.Шәхси сифаттар ҙ ы ү ҫ терергә: -ү ҙ аллы эш итергә, белем алыу процесына етди һәм яуаплы ҡ арарға; 70
-атай-әсәйгә, ти ҫ тер ҙ әренә, у ҡ ытыусыларға, я ҡ ындарына, мәктәп хе ҙ мәткәр ҙ әренә ҡ арата ихтирамлы булырға; -мәктәп йыһаздарына, у ҡ ыу әсбаптарына һа ҡ сыл булырға; -тыуған илде яратырға; ер ҙ е, телде һа ҡ ларға; -һаулы ҡ ты нығытырға; - ҡ уна ҡ та, кинола йәки экскурсия һәм баш ҡ а йәмәғәт урындарында ә ҙ әпле булырға, фай ҙ алы ял итергә; -кеше менән аралашыу этикетын ү ҙ ләштерергә. 2. Предмет буйынса белем алырға: -һү ҙҙ ең өн моделенә ярашлы һү ҙ уйлап табырға; -һү ҙҙ ең өлөштәрен (тамыр һәм ялғау, яһаусы ялғау һәм яһалма һү ҙ ) айырырға; -тамыр ҙ аш һү ҙҙ әр ҙ е танырға. Улар ҙ ы баш ҡ а о ҡ шаш һү ҙҙ әр ҙ ән айырырға; -тартын ҡ ы һәм һу ҙ ын ҡ ы өндәр һәм хәрефтәр, парлы-парһы ҙ , яңғырау- һаңғырау, сонор тартын ҡ ы өндәр, сиратлашып килеүсе тартын ҡ ылар тураһында һөйләй белергә; -һү ҙ гә фонетик анализ яһай белергә; - ҡ ушма һү ҙҙ әр ҙ е танырға, улар ҙ ың дөрө ҫ я ҙ ылышын аңлата белергә; -ү ҙ ләштерелгән һү ҙҙ әр ҙ е танырға һәм уларға дөрө ҫ ялғау ҡ уша белергә; -һү ҙ төркөмдәрен (предмет атамаһын, билдәһен, хәрәкәтен белдергән һәм яр ҙ амсы һү ҙҙ әр ҙ е) таба белергә; -һөйләмдең баш һәм эйәрсән ки ҫ әктәрен айыра белергә; -сюжетлы һүрәт, һорау ҙ ар, терәк һү ҙҙ әр яр ҙ амында хикәйә, әкиәт ижад итергә. 3.Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әрен ү ҙ ләштерергә: -ү ҙ аллы белем алырға, мәғлүмәт йыйырға һәм улар ҙ ы ҡ уллана белергә; -дәрес барышында у ҡ ытыусы менән берлектә эшләргә; дәрескә ма ҡ сат ҡ уйырға һәм уны дәрес һу ҙ ымында кү ҙ уңында тота белергә һәм тормош ҡ а ашырырға, эште дөрө ҫ планлаштырырға, э ҙ ләнеү эше алып барырға; -э ҙ ләнеү эше һө ҙ өмтәләре буйынса презентация эшләргә; -ти ҫ тер ҙ әре һәм оло кешеләр менән мөнәсәбәт ҡ ороу о ҫ талығын ү ҙ ләштерергә; -эшләнгән эштәрен дөрө ҫ баһаларға һәм кәрәк икән тө ҙ әтмәләр индерергә. 71



Тематик план

3-сө класс
Бөтәһе 102 сәғәт Дә- рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү ваҡыты план фак- тик 72
1 Телмәр үҫтереү. Һаумы, мәктәп! Белем көнө. Йәйге каникул хәтирәләре. Дәреслек персонаждары көндәлеге. Күсереп яҙыу. Йәйге каникул хәтирәләре менән уртаҡлашырға. 02.0 9 2-4 Ниҙәр иҫемдә? Нимәләрҙе онотҡанмын? Ҙур хәреф. Һөйләм. Тыныш билдәләре. Һөйләмде дөрөҫ интонация менән уҡыу. Һөйләмде ҙур хәрефтән яҙырға. Һөйләм аҙағында нөктә, һорау, өндәү билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға 05.0 9 07.0 9 09.0 9 5-9 Баш хәреф ҡасан яҙыла? Исем-фамилиялар, ҡушаматтар, йылға, ... һүҙҙәрҙең ҙур хәреф менән яҙылыуы. Күренекле шәхестәрҙең исем-шәрифтәре Кешенең исем-шәрифтәрен, хайуан ҡушаматтарын, ер-һыу атамаларын дөрөҫ яҙырға. 12.0 9 14.0 9 16.0 9 19.0 9 21.0 9 10 Тикшереү эше. Баш хәреф Үтелгәнде нығытыу. Һөйләм. Тыныш билдәләре Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 23.0 9 11- 12 Башҡорт теленең төп законы. Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар. Һүҙ. Ижек. Нәҙек һәм ҡалын һуҙынҡылар. . Нәҙек һәм ҡалын әйтелешле һүҙҙәр. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға 26.0 9 28.0 9 73
13 Көҙ тураһында инша яҙырға әҙерлек. Башҡорт һүҙҙәренең йә ҡалын, йә нәҙек ижектән генә тороуы. Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр. Уларҙа ҡалын һәм нәҙек әйтелешле ижектәрҙең ҡатнаш килеүе. Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һыҡымта яһарға. Ҡоштар тураһында мәғлүмәт алырға, уның менән уртаҡлашырға 30.0 9 14 Инша” Таң ҡалдырғыс көҙгө күренештәр” Башҡорт һүҙҙәренең йә ҡалын, йә нәҙек ижектән генә тороуы. Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр Һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һыҡымта яһарға. Ҡоштар тураһында мәғлүмәт алырға, уның менән уртаҡлашырға 03.1 0 15 Тартынҡы өндәр.Парлы һәм парһыҙ,яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге Өндәрҙе төркөмләргә, таблица һыҙырға. Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға 05.1 0 16 Танау тартынҡы өндәре Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. Өндәрҙе төркөмләргә, таблица һыҙырға. Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға. 07.1 0 17 (к)-(г),(ҡ)- (ғ), (п)-(б) өндәренең сиратлашыуы К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге Тартынҡылар тураһында мәғлүмәт бирә белергә.Мәҡәлдәрҙе телмәрҙә ҡулланырға 10.1 0 10.10 74
18 Тикшереү эше. №2. Тартынҡы өндәр Парлы һәм парһыҙ яңғырау һәм һаңғырау тартынҡылар. Сонор өндәр. тартынҡылар таблицаһы. К, ҡ, п өндәренең сиратлашыу үҙенсәлеге Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 12.1 0 14.10 19 Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. 14.1 0 17.10 20 Сит телдәрҙән килгән һүҙҙәрҙә нәҙек һәм ҡалын ижектәрҙең ҡатнаш килеүе Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Уларға ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. 17.1 0 19.10 21 Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәргә ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре. Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ҡулланышы. Уларға ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 19.1 0 21.10 22 Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәргә ялғау ҡушыу үҙенсәлектәре Нәҙеклек билдәһенә бөткән Һүҙҙарҙә ялғау ҡушҡанда нәҙеклек билдәһе төшөп ҡалыуы Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 21.1 0 24.10 75
23 Сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә ялғауҙар Ҡуш тартынҡыға бөткән сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә ялғау ҡушҡанда ҡуш тартынҡының береһе төшөп ҡалыуы. Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәргә хас булған үҙенсәлектәр тураһында фекер алышырға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 24.1 0 26.10 24 Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефле һүҙҙәр Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефтәре рус һәм башҡа сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Ё һәм Цц, Щщ, Ч,ч хәрефтәренә һүҙҙәр тупларға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға, телмәрҙә ҡулланырға 26.1 0 28.10 25, 26 Ике өндө белдереүсе хәрефтәр Й хәрефе һүҙ башында, уртаһында һәм аҙағында. Ике өндө белдергән хәрефле һүҙҙәр.Һү уртаһында йе ҡушымсаһының яҙылыуы Ике өндө белдереүсе һуҙынҡы хәрефтәре булған һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, һығымта яһарға 28.1 0 07.11 27, 28, 29 Яя,Ее,Юю хәрефле һүҙҙәр Рус теленән ингән һүҙҙәрҙе һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡулланыу. Һүҙлек менән эш. Башҡортостан гербы, флагы, гимны Рус һәм башҡа сит телдән ингән һүҙҙәрҙе телмәрҙә дөрөҫ ҡулланырға 09.11 11.11 14.11 30 Тикшереү эше Сит телдән үҙләштерелгән һүҙҙәр Ике өндө белдергән хәрефтәр менән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу өҫтөндә эш Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 16.11 76
31 Һүҙ нисек яһала? Һөйләмдең тамамланған фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең тәртибе Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә, уны киңәйтергә. 18.11 32 Һүҙьяһалыш 21.11 33 Ялғау төрҙәре Һөйләмдең тамамланған фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең тәртибе. Эйә-һөйләм башында, хәбәр- уның аҙағында Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә, уны киңәйтергә. Һөйләмдең Баш һәм эйәрсән киҫәктәрен билдәләргә 23.11 34- 36 Һүҙ яһаусы һәм үҙгәртеүсе ялғауҙар Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше. Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүе Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатырға. Уларҙы сағыштырырға, оҡшашлыҡтарын билдәләргә. Икмәк ҡәҙере тураһында фекер алышырға 25.11 28.11 30.11 37 Тикшереү эше.Ялғауҙар Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 02.1 2 77
38 Әйтелгәнсә яҙылмай торған һүҙҙәр Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатыу. Һүҙбәйләнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүен билдәләргә өйрәнергә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға өйрәнергә 05.1 2 39- 42 Тамырында ла, ялғауында ла – о! Тамырында ла, ялғауында ла - ө ! Һүҙҙең тамырында о хәрефе булһа, ялғауында ла о хәрефе яҙылыуы Һүҙҙең тамырында ө хәрефе булһа, ялғауында ла ө хәрефе яҙылыуы Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләрен үҙләштерергә 07.1 2 09.1 2 12.1 2 14.1 2 43- 47 Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡуш тартынҡыларҙың береһе төшөп ҡалғанда, һүҙҙең мөғәнәһе үҙгәреү осраҡтары Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе иғтибарлы тыңларға, дөрөҫ яҙырға.Шул уҡ һүҙҙең ҡуш тартынҡыһының береһен төшөрөп ҡалдырып, һүҙ яһарға, уларҙы сағыштырырға, мәғәнә үҙгәреүен билдәләргә. 16.1 2 19.1 2 21.1 2 23.11 26.1 2 48 Тикшереү эше. Ҡуш тартынҡылар Тест үткәреү Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрен анализларға 28.1 2 78
49 Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡуш тартынҡыларҙың береһе төшөп ҡалғанда, һүҙҙең мөғәнәһе үҙгәреү осраҡтары Ҡуш тартынҡылы һүҙҙе иғтибарлы тыңларға, дөрөҫ яҙырға.Шул уҡ һүҙҙең ҡуш тартынҡыһының береһен төшөрөп ҡалдырып, һүҙ яһарға, уларҙы сағыштырырға, мәғәнә үҙгәреүен билдәләргә. 13.0 1 50 - 51 Ҡушма һүҙҙәр.Уларҙың яһалышы Ҡушма һүҙҙәр.Ике һүҙҙән яһалып, бер нәмәнең атамаһы булып йөрөгән һүҙҙәр. Ҡ ушылып яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәр.Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәрҙең башҡорт теленең төп законы буйһонмау осрағы. Ҡушма һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, һығымта яһарға. Уларҙың дөрөҫ яҙылышын үҙләштерергә. Күнегеүҙәргә ярашлы төрлө мәғлүмәт, иатериал табырға 16.1 2 18.1 2 52- 53 Ҡушма һүҙҙәрҙә ь һәм ъ билдәләре ҡасан яҙыла? Ҡушма һүҙҙеңберенсе ижеге нәҙек булып,икенсе һүҙе я,ю хәрефтәренән башланған осраҡта, ике һүҙ араһында ь айырыу билдәһенең яҙылыуы. Ҡушма һүҙҙең беренсе ижеге ҡалын булып, икенсе һүҙе я, ю хәрефтәренән башланған осраҡта, ике һүҙ араһында ъ айырыу билдәһенең яҙылыуы Ҡушма һүҙҙәрһең әйтелешен транскрипцияла яҙырға. Уларҙың хәрефтәр менән яҙылышын үҙенсәлектәрен күҙәтергә һәм дөрөҫ яҙырға күнегергә өйрәнергә. Ҡушма һүҙҙәрҙә ь һәя ъ билдәләре булған һүҙҙәргә миҫалдар уйларға, уларҙы дөрөҫ яҙырға күнегергә 20.0 1 23.0 1 79
54- 56 Һыҙыҡса аша яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡабатлау йәки ишләү юлы менән яһалған ҡушма һүҙҙәр Һыҙыҡса аша яҙылған һүҙҙәрҙе күҙәтергә. Уларҙы башҡа төрлө яҙылған ҡушма һүҙҙәр менән сағыштырырға һәм айырмаһын билдәләргә. Ҡушма һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға өйрәнергә 25.0 1 27.0 1 30.01 57 Ҡушма һүҙҙәрҙең яҙылышы? Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡушылып яҙылыусы ҡушма һүҙҙәр. Ҡушылып яҙылыусы ҡайһы бер ҡушма һүҙҙәрҙең башҡорт теленең төп законына буйһынмау осрағы Ҡушма һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырғы, анализларға, һығымта яһарға. Уларҙың дөрөҫ яҙылышын үҙләштерергә. Күнекмәләр ярҙамында нығытырға 01.0 2 58 Тикшереү эше №6 Тест һорауҙары Эштәрҙе үтәгәндә иғтибаолы булырға.Ҡушма һүҙҙәрҙең яһалыу төрөнә ҡарап, уларҙы дөрөҫ яҙырға 03.0 2 59- 60 Һөйләм. Баш һәм эйәрсән. Һөйләмдең тамамлаған бер фекерҙе белдереүе. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең билдәле бер тәртиптә келеүе. Эйә- һөйләм башында. Хәбәр- уның аҙағында. Һөйләмдә тыныш билдәләре Һөйләмде мәғәнәле һәм килешле итеп төҙөргә.Уны киңәйтергә. Һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәктәрен билдәләргә. Күҙәтеүҙәр һәм сағыштырыуҙар ярҙамында эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр эйә алдында, хәбәргә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүен билдәләргә өйрәнергә. Дәрестә парлап йәки төркөмдә килешеп эшләргә 06.0 2 08.0 2 80
61 Һөйләмдә һүҙҙәр бәйлйнеше Һөйләмде һүҙбәйленешләнештәргә тарҡатыу. Һүҙбәйләнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү. Һөйләмдә һүҙҙәрҙең ялғауҙар һәм ярҙамсы һүҙҙәр ярҙамында бәйләнеше. Эйәгә бәйләнгән һүҙҙәр һөйләмдең төрлө урынында килеүе Һөйләмде һүҙбәйләнештәргә тарҡатырға. Һөйләмдә баш һәм эйәрсән киҫәктәрҙе дөрөҫ табырға һәм һыҙырға өйрәнергә.Ул һүҙбәйләнештәрҙе үҙ- ара сағыштырырға. Уларға хас оҡшашлыҡтарҙы билдәләргә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға өйрәнергә. Икмәк ҡәҙере тураһында фекер алышырға 10.0 2 62 Текст Текст- һөйләмдәрҙең үҙ-ара бәйләнеше. Текст өлөштәре(башы,уртаһы, аҙағы) Тексты һәм уның өлөштәрен күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға, һығымта яһарға 13.0 2 63 Һүҙбәйләнеш- тәр. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнеш- тәр Һүҙбәйләәнештәрҙе оҡшашлыҡтары буйынса төркөмләү. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәрҙе танырға, өйрәнергә. Телмәрҙе ҡуллана белергә. Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр ҡулланылған телмәрҙең бөтөнләй именсе төҫ алыуын билдәләргә 15.0 2 64 Тикшереү эше №7 Һөйләм. Баш хәреф. Һөйләмдә тыныш билдәләре Һөйләмде иғтибар менән тыңлап, иҫтә ҡалдырырға һәм грамотлы итеп яҙырға. Диктант текстындәфтәрҙә дөрөҫ урынлаштырырға: абзац башында, ҡыҙыл юл, һүҙҙәр араһындағы аралыҡ бер иш һ.б. Һөйләмде иғтибарлы тыңларға. Уны баш хәрефтән башлап яҙырға, таныш билдәләрен дөрөҫ ҡуйырға 17.0 2 65- 67 Һөйләү телмәре. Монолог. Күренештәр, хәл-ваҡиғалар тураһында һөйләшеү, бәхәсләшеү.Кешенең аулаҡта үҙ аллы һөйләнеүе(фекер йөрөтөүе, Тексты аңлап таусуири уҡырға. Уның эстәлегенә ярашлы булған исем бирергә. Текста әйтелгән төп фекерҙе аңларға һәм уның буйынса фекер алышырға. Монолог 20.0 2 22.0 2 81
уйланыуы) текстың йөкмәткеһенә ярашлы эмоция, интонация, мимика, ишара сараларын ҡулланып һөйләргә өйрәнергә. Тексты грамотлы итеп яҙа белергә. Уны мәғнәүи өлөштәргә бүлеп абзацлап ҡыҙыл юлдан яҙырға 24.0 2 68- 70 Һөйләү телмәре.Диалог . Телмәр төрҙәре. Ике йәки бер нисә кешенең араһында ҡоролған һөйләшеү - диалог. Диалогты дәфтәргә теркәү. Һәр кешенең әйткәнен яңы юлдан яҙыу, уның алдына һыҙыҡ ҡуйыу. Фекер әйтелеп бөтһә, һөйләм аҙағына .!? билдәләре ҡуйылыу.Автор һүҙҙәре.Уның дөрөҫ яҙылышы. Телмәр төрҙәрен айыра белергә.Һөйләү, яҙма телмәр айырмалыҡтарына төшөрөнә. Диалогта әүҙем ҡатнашып, телмәр үҫтерергә. Мәҙәниле аралашыу ҡағиҙәләрен үҙләштерергә. Парлап һәм төркөмләп эшләп өйрәнергә. Диалог ҡорорға. Диалогты дәфтәргә дөрөҫ теркәргә. Диалог барышында әңгәмәсенең әйткәнен тыңлап белергә. Уның фекерен ихтирам итерегә. Әйтергә теләгән уй-фекереңде әңгәмәсеңә ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткерергә. Монологты диалог менән сағыштытырға анализларға. 27.0 2 01.0 3 03.0 3 71 Тикшереү эше №8 Текст һорауҙары йәки диктант Һөйләмде иғтибар менән тыңлап, иҫтә ҡалдырырға һәм грамотлы итеп яҙырға. Диктант текстын дәфтәрҙә дөрөҫ урынлаштырырға 06.0 3 72- 74 Яҙма телмәр. Текст. Яҙма телмәр-уй-фекереңде эҙмә- эҙ ҡағыҙ битенә теркәү. Яҙма телмәр төрҙәре. Инша, хикәйә, әкиәт,шиғыр, көндәлек яҙыу, хат.. Әҙәби жанр төрҙәрен һүҙҙәрҙе сағыштырырға, күҙәтергә, анализларға һәм бер - береһенән айырырға өйрәнеү 10.0 3 13.0 3 15.0 3 82
75 Яҙма телмәр. Инша, изложение. Яҙма телмәр.Инша, изложение тексының темаһы. Уға бирелгән исем. Текста һөйләнелгән төп фекер. Унда һөйләмдәрҙең мәғнәүи бәйләнеше. Тексты Мәғнәүи өлөштәргә бүлергә(абзац).Абзац(ҡыҙыл юл). Һәр һөйләмдә яңы мәғлүмәт. Текста һөйләмдәр тәртибе(сюжет үҫеше, хәл-ваҡиғалар тәртибе, күренештәр һүрәтләнешенең бәйләнеше) Инша менән изложениены айырырға өйрәнергә. Яҙма телмәрҙе үҫтерергә, мәғнәүи өлөштәргә бүлеп өйрәнергә. Текта ни өсөн шундай исем бирелгәненән аңлата белергә. Текста һөйләнелгән төп фекерҙе төшөнөргә. Уның йөкмәткеһе буйынса үткәрелгән һөйләшеүҙә әүҙем ҡатнашырға. Тексты мәғнәүи өлөштәргә бүлеп, ҡыҙыл юлды күрһәтә белергә. Үҙ аллы тестар төҙөп ҡарарға 17.0 3 76 Яҙма телмәр. Хат, көндәлек. Яҙма телмәр. Хат, көндәлек. Уларҙа һөйләнелгән төп фекер, мәғнәүи бәйләнеш, әйтәһе фекер, мәғлүмәт. Текста сюжет үҫеше, хәл-ваҡиғалар тәртибе, күренештәр һүрәтләнешенең бәйләнешн Хат һәм көндәлек яҙыу тураһында әңгәмәлә әүҙем ҡатанашырға. Өлгө хаттар һәм көндәлектәрҙе уҡырға, унда яҙылған фекерҙе аңларға. Дөрөҫ матур итеп хат яҙырға өйрәнергә 20.0 3 77- 78 Яҙма телмәр. Шиғыр. Әкиәт. Хикәйә. Яҙма телмәр. Шиғырға, әкиәткә, хикәйәгә хас үҙенсәлектәре Был әҙәби жанр төрҙәрен айырырға өйрәнергә 31.0 3 03.0 4 83
79- 81 Шиғыр нисек яҙыла? Шиғыр һыҙмаһы. Рифмалы һүҙҙәр. Ритм. Шиғырҙы күсереп алыу ҡағиҙәләре. Шиғриәткә битараф булмаған иптәштәреңдең ижади эштәрен тыңларға. Рифмалы һүҙҙәр аша ике йәки дүрт юллыҡтар ижад итеп ҡарарға 05.0 4 07.0 4 10.0 4 82 Яҙма телмәр. Әкиәт Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б. Башҡорт һәм рус халыҡ әкиәттәрен сағыштырырға. Уларҙың сюжет үҙенселәктәрен, геройҙарна хас оҡшаш һыҙҙатарҙы асыҡларға. Үҙ аллы әкиәт сюжеты уйлап сығарарға, уны тасуирлап һөйләргә 12.0 4 83- 84 Әкиәт ижад итеү Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б. Әкиәт. Әкиәт жанры үҙенсәлектәре. Уны ижад итеү серҙәре. Башҡорт халыҡ, рус халыҡ әкиәттәренең үҙенсәлекле геройҙары(дейеү, мәскәй әбей һ.б. 14.0 4 17.0 4 84
85 Әкиәт, хикәйә ижад итеү Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Кртина буйынса хикәйә төҙөү. Тормоштағы фәлсәфүи ситуациялар хәл-ваҡиғалар нигеҙендә хикәйә ижад итеү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә план яҙыу Хикәйә төҙөргә өйрәнергә. Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә- эҙлекле тасуриларға. Әкиәт, хикәйә ижад итеп ҡарарға. Уңышлыларын район, республика баҫмаларына ебәрергә 19.0 4 86 Яҙма телмәр. Хикәйә Яҙма телмәр Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Картина буйынса хикәйә төҙөү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә төҙөргә өйрәнергә. Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә- эҙлекле тасуриларға 21.0 4 87- 88 Хикәйә ижад итеү Хикәйә-бәйләнешле телмәрҙең бер төрө. Картина буйынса хикәйә төҙөү. Хикәйәгә план төҙөү.Тормоштағы Фәлсәфәүи ситуациялар, хәл-ваҡиғалар нигеҙендә хикәйә ижад итеү. Хикәйәгә план төҙөү. Хикәйә яҙыу. Хикәйә төҙөргә өйрәнергә. Һөйләмдәр тәртибе дөрөҫ бирелмәгән тексты тәртипкә һалырға. Уның планын төҙөргә. Хикәйә йөкмәткеһенә ҡарата һорауҙар төҙөргә. Хикәйә ижад итергә өйрәнергә.Хикәйә сюжетын күҙҙаларға. Ундағы хәл ваҡиғаларҙың ағышын эҙмә- эҙлекле тасуриларға 24.0 4 26.0 4 89 Темәр төрҙәре. Телмәр төрҙәре.Аҡыллы текстар- Халыө ижады жанрҙарын сағыштырырғ, 28.0 85
Аҡыллы текстар. Бәләкәй күләмәле жанр. халыҡ ижады(әйтем, йомаҡ, мәҡәл, һынамыштар, һанашмаҡтар һ.б. күҙәтергә, анализларға һәм бер-береһенән айырырға өйрәнергә. Күнекмәләр ярҙамында нығытырға 5 90 Бәләкәй күләмәле жанр төрҙәре.Өләкән дәрҙең әйткәне Телмәр төрҙәре.Аҡыллы текстар- халыҡ ижады(әйтем, йомаҡ, мәҡәл, һынамыштар, һанашмаҡтар һ.б. Халыҡ ижады төрҙәрен айырырға өйрәнергә: әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡтар һ.б. Уларҙы телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 03.0 5 91 Тапҡыр мәғәнәле һүҙҙәр Телмәр төрҙәре. Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Мәҡәлдәр, әйтемдәр. Олатай-өләсәйҙәрҙең аҡыллы һүҙҙәрен, әйткән кәңәштәрен төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡ һ.б. Улаҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 05.0 5 92- 93 Олатайым-дың, өләсәйем-дең әйткәне Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Мәҡәлдәр, әйтемдәр. Олатай-өләсәйҙәрҙең аҡыллы һүҙҙәрен, әйткән кәңәштәрен төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Әйтем, мәҡәл, һынамыш, һанашмаҡ һ.б. Улаҙың мәғәнәһенә төшөнөргә, аңлатырға, телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 08.0 5 10.0 5 94- 95 Ололар һүҙенә ҡолаҡ һал, унан үҙеңә аҡыл ал! Телмәр төрҙәре. Ололарҙың аҡыллы һүҙҙәре. Аҡһаҡалдар әйткәне. Олатай-өләсәйем, ҡартайым-ҡартәсәйем әйткәне.Мәҡәлдәр әйтемдәр. “Олоноң һүҙе- аҡылдың үҙе”тигән аҡыллы һүҙҙәргә, әйикән кәңәштәргә төшөнөргә, башҡалар менән уртаҡлашырға. Улаҙы телмәрҙә ҡулланырға күнегергә 12.0 5 15.0 5 96 Тикшереү эше Изложение, инша һ.б. тесты Тексты тыңлырға. Һөйләмдәрҙе тулыһынса 17.0 86
тыңлау. Ҡыҙыл юл. Һөйләмде тыңлау. Орфограммаларҙы ишетеү, төшөнөү, дөрөҫ яҙыу отоп алырға, хәтерләргә. Һөйләмде эстән үҙ- үҙеңә әйтеп яҙырға. Уны тикшерергә. ОРфаграммаларҙы тиҙтанырға һәм дөрөҫ итеп яҙырға 5 97 Һаумы, йәмле йәй! Үтелгән темаларҙы системаға килтереү Йыл буйына алған белемде, кәрәкле мәғлүмәттәрҙе системаға килтереү 19.0 5 98 Һоҡланам мин йәйге матурлыҡҡа! Дәреслектәге тест эштәрен үтәү Алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 22.0 5 99 Йәйге каникулда тәбиғәтте ҡайғыртыу... Грамотлы яҙыу оҫталығын тикшереү Үтелгән орфограмма, пунктуация ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен өйрәнергә 24.0 5 100 Каникулда үтәлергә тейеш хәүефһеҙлек ҡағиҙәләре Грамматик эштәр биреү йәки тест эшләү Үтелгән орфаграмма, пунктәация ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен өйрәнергә 26.0 5 101 - 102 Тикшереү эше №10, 11. Йомғаҡлау. Күнегеүҙәр үтәү Каникулдарға әҙерлек тураһында һөйләшеү ҡорорға. Үҙ-үғеңде һаҡлау, имен-аман булыу һәм һау-сәләмәт йәшәү ҡағиҙәләрен нығытырға 29.0 5 31.0 5
Уҡытыусының уҡыу- уҡытыу методик комплекты:
1 «Башҡортостан уҡытыусыһы» журналдар йыйынтығы. 87
2 Баһауетдинов М. И., Баһауетдинов Н. М., Йәғәфәрова Г. Н. «Интеллектуаль уйындар» Өфө- 2011 . 3 З.Ѓ. Нафикова, Ф. Ѓ. Аҙнабаева «Тылсымлы өндәр» 4 Р. Д. Салауатова Башҡорт теле буйынса өлгө программаһы.
У

ҡыусылар өсөн уҡыу комплекты
: --Ф. Ш. Сынбулатова Г. Ђ. Вәлиева,.Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 3-сө класы өсөн дәреслек.-Өфө: Китап, 2012 -- « Эш дәфтәре” 1-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл --“Эш дәфтәре” 2-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл --«3-сө класс өсөн тикшереүҙәр дәфтәре»Ф.Ш.Сынбулатова,2012 йыл -- Диктанттар йыйынтығы --Башҡорт теленән изложениелар йыйынтығы
Материал - техник ҡулланмалар
Аудиокассеталар: 1. Фәиз Шәрипов. Сыңрай ҡурай DANCE, Өфө, Моң. CD диск: 2. М ө х ә рр ә м С ә лимов башҡарыуында балалар йырҙары.
Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт.
1 Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө. 2 Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: 88

Программа

Әсә теле
89
4-се класс Бөтәһе 102 сәғәт (34 а ҙ на х 3 сәғәт) Дүртенсе класс программаһы у ҡ ыусының өс йыл буйы ү ҙ ләштергән тел ғилеме өлкәһендәге белемдәрен тулыландырыу һәм бөтөн бер системаға килтереү, телмәр эшмәкәрлеген тулыһынса формалаштырыу, универсаль у ҡ ыу о ҫ талығын сифатлы кимәлгә күтәреү ма ҡ сатын ҡ уя. Башланғыс мәктәпте тамамлаусы у ҡ ыусы алдына түбәндәге мәсьәләләр ҡ уйыла. Фонетика һәм орфоэпия. Ижек, ба ҫ ым, һу ҙ ын ҡ ы һәм тартын ҡ ы өндәр, ҡ алын һәм нә ҙ ек һу ҙ ын ҡ ылар, парлы һәм парһы ҙ яңғырау һәм һаңғырау тартын ҡ ылар, өн һәм хәреф тураһындағы белемдәрен системаға һалыу. Ҡ айһы бер һү ҙҙ әр ҙ ең ү ҙ енсәлекле әйтелеше (орфоэпия). Һү ҙ гә тулы фонетик анализ. Һү ҙ составы (морфемика). Һү ҙ составы (тамыр, ялғау). Тамыр ҙ аш һү ҙҙ әр. Яһаусы (суффикс), ү ҙ гәртеүсе ялғау ҙ ар.Тамырға ялғау ҡ ушыу юлы менән һү ҙ яһау (һү ҙ ьяһалыш). Һү ҙ составына анализ. Орфография һәм пунктуация. Баш ҡ орт теле орфограммаларын системаға һалыу. Тыныш билдәләрен дөрө ҫ ҡ уйып, хатаһы ҙ күсереп я ҙ ырға, диктант, изложение, инша һәм баш ҡ а тикшереү эштәрен үтәй алырға бурыслы. Синтаксис. Һү ҙ , һү ҙ бәйләнеш, һөйләм. Улар ҙ ың о ҡ шаш һәм айырмалы я ҡ тары. Һөйләү ма ҡ саты буйынса һөйләмдәр ҙ е хәбәр,һорау һәм өндәү һөйләмдәргә айырыу. Һөйләмдең тиң ки ҫ әктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ. Морфология. Һү ҙ төркөмдәре. Ү ҙ аллы һү ҙ төркөмдәре. Яр ҙ амсы һү ҙҙ әр. Исемдең предметты атау функцияһы. Исемдең һорау ҙ ары. Урта ҡ лы ҡ һәм яңғы ҙ лы ҡ исемдәр. Исемдең һан менән ү ҙ гәреше. Исемдең эйәлек заты менән ү ҙ гәреше. Исемдең килеш менән ү ҙ гәреше. Килеш һорау ҙ ары. Ҡ алын һәм нә ҙ ек килеш ялғау ҙ ары. Рус теленән ингән һү ҙҙ әр ҙ ең килеш менән ү ҙ гәреше. Исемгә морфологик анализ. Алмаш. Уның төркөмсәләре. Зат алмаштары. Килеш менән ү ҙ гәреше. Һорау һәм күрһәтеү алмаштары. Алмаш ҡ а морфологик анализ. 90
Сифат. Тамыр һәм яһалма сифаттар. Сифаттар ҙ ың ү ҙ гәреше. Сифат дәрәжәләре. Төп һәм шартлы сифаттар. Сифат ҡ а морфологик анализ. Рәүеш. Рәүештең яһалышы. Рәүеш төркөмсәләре. Рәүеш һәм сифат. Рәүешкә морфологик анализ. Ҡ ылым. Ҡ ылымдың яһалышы. Тамыр, яһалма, ҡ ушма ҡ ылымдар. Ҡ ылымдың ү ҙ гәреше (заман, зат, һан, барлы ҡ - ю ҡ лы ҡ ). Үткән заман ҡ ылымдары. Улар ҙ ың зат, һан менән ү ҙ гәреше, барлы ҡ -ю ҡ лы ҡ , шаһитлы-шаһитһы ҙ формалары. Хә ҙ ерге заман ҡ ылымдары. Улар ҙ ың зат, һан менән ү ҙ гәреше, барлы ҡ -ю ҡ лы ҡ формалары. Киләсәк заман ҡ ылымдарының төр ҙ әре. Ҡ ылым һөйкәлештәре. Бойоро ҡ һөйкәлеше ҡ ылымдары. Улар ҙ ың зат, һан менән ү ҙ гәреше, барлы ҡ -ю ҡ лы ҡ формалары. Шарт һөйкәлеше ҡ ылымдары. Теләк һөйкәлеше ҡ ылымдары. Ҡ ылымға морфологик анализ. Һан. Ябай һәм ҡ ушма һандар. Һан төркөмсәләре. Һандар ҙ ың дөрө ҫ я ҙ ылышы. Һандар ҙ ың баш ҡ а һү ҙҙ әр менән о ҡ шашлығы. Һанға морфологик анализ. Лексика. Һү ҙҙ ең лексик һәм грамматик мәғәнәләре. Һү ҙҙ ең күп мәғәнәлелеге. Тура һәм күсмә мәғәнәле һү ҙҙ әр. Омонимдар. Синонимдар. Антонимдар. Нығынған һү ҙ бәйләнештәр. Улар ҙ ы телмәр ҙ ә ҡ улланыу. Телмәр ү ҫ тереү. Бәйләнешле телмәр. Текст. Уның мәғәнәүи өлөштәре. Абзац. Ҡ ы ҙ ыл юл. Идея-тематик йөкмәтке. Текст йөкмәткеһенең планын тө ҙ өү. Тексты һөйләү. Инша, изложение. Телмәр этикеты.
У
ҡ
ыу йылы а
ҙ
ағында планлаштырылған һө
ҙ
өмтәләр
“Әсә теле” программаһын өйрәнеү процесында у ҡ ыусы өйрәнергә тейеш: 1. Шәхси сифаттар ҙ ы ү ҫ терергә: -ү ҙ аллылы ҡҡ а, белем алыуға етди һәм яуаплы ҡ арарға; -мәктәп һәм класс йыһаздарына, у ҡ ыу әсбаптарына һа ҡ сыл булырға; -һаулы ҡ ты нығытырға һәм һа ҡ ларға; -атай-әсәйгә, ти ҫ тер ҙ әренә, у ҡ ытыусыларға, я ҡ ындарына, мәктәп хе ҙ мәткәр ҙ әренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булырға; 91
-тыуған ил, туған тел матурлығын, күркәмлеген тоя белергә, улар ҙ ы һа ҡ ларға, ү ҙ хал ҡ ының традицияларын, йолаларын өйрәнергә, таратырға. 2. Предмет буйынса белем алырға: -өндәр ҙ е төркөмләргә, һу ҙ ын ҡ ылар һәм тартын ҡ ылар таблицаһына таянып, уларға тулы характеристика бирергә; -һү ҙ төркөмдәрен мәғәнәһе һәм һорауы буйынса айыра белергә; -өйрәнелгән орфограммалар ҙ ы эсенә алған 70-80 һү ҙҙ ән торған тексты, каллиграфия талаптарына ярашлы грамоталы я ҙ а белергә; -һү ҙҙ е яһалышы һәм һү ҙ төркөмдәре буйынса тикшерә белергә, һү ҙ гә фонетик, морфологик анализдар эшләргә; -һөйләмгә тулы синтаксик анализ: интонация буйынса һөйләм төрөн билдәләргә, баш һәм эйәрсән ки ҫ әктәрен табырға, һөйләмде мәғәнәһе яғынан бәйле һү ҙ бәйләнештәргә тар ҡ ата белергә; -70-80 һү ҙ лек текст буйынса изложение я ҙ ырға, инша ижад итергә, тирә- я ҡ тағы күренештәр ҙ е һүрәтләп, хәл- ва ҡ иғалар ҙ ы э ҙ мә- э ҙ бәйән итеп, текст тө ҙ өп я ҙ а белергә. 3. Универсаль у ҡ ыу эш төр ҙ әрен ү ҙ ләштерергә: -у ҡ ыу процесына яуаплы ҡ арарға, ма ҡ сат ҡ уя, эште планлаштыра белергә, у ҡ ыу мәсьәләләрен сисә белергә; -теге йәки был тема буйынса кәрәкле мәғлүмәт тупларға, э ҙ ләнеү эше алып барырға, уның буйынса презентация эшләй белергә; -мә ҙ әниәтле аралашыу о ҫ талығына, телмәр этикетына эйә булырға, ү ҙ фекерен я ҡ лағанда, уй-тойғоларын еткерә алырлы ҡ аны ҡ , э ҙ мә-э ҙ бәйән итергә, әңгәмәсенең уй- тойғоларын аңларға тырышырға, уның менән и ҫ әпләшә һәм урта ҡ фекергә килә белергә; -билдәле кимәлдә баш ҡ орт теленең лексик- фразеологик минимумын ү ҙ ләштерергә һәм телмәр ҙ ә ҡ уллана белергә.
Тематик план
92

4-се класс
Бөтәһе 102 сәғәт Дә- рес Дәрестең темаһы Йөкмәткеһе Планлаштырылған һөҙөмтә Үткәреү ваҡыты план фактик 1-2 Телмәр үҫтереү. һаумы, мәктәп. Бикәнең, Булаттың һәм уларҙың дуҫтарының йәйге тәьҫораттары. Каникулда башҡарған эштәр Йәйге каникул хәтирәләрен иҫкә төшөрөргә. Эшләнгән эштәр, ял тураһында диалог ҡорорға. Класташтарҙы Белем көнө менән ҡотларға 3 Фонетика. Өн һәм хәреф. Фонетика. Алфавит. Уның әһәмиәте. Өн. Хәреф. Өндәрҙе, хәрефтәрҙе сағыштырырға, классификацияларға. Улар тураһында белгәндәрҙе системаға килтерергә 4 Һүҙҙәргә фонетик анализ. Тулы фонетик анализ өлгөһө. Телмәр үҫтереү. Көҙгө күренештәр, йәнлектәр тормошо. Һынамыштар. Һүҙгә тулы фонетик анализ эшләргә өйрәнергә. Вариантлап үҙ аллы эшләргә, бер-береңдең эшен тикшерергә, баһаларға өйрәнергә 5 Һүҙҙәрҙә я, е, ё, ю хәрефтәренең яҙылышы. Ике өндө белдергән хәрефтәр (я, е, ё, ю). Һүҙҙең өн моделен төҙөү, транскрипцияла я6ыу. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Е хәрефе менән ҡушымсалар. Уларҙы дөрөҫ яҙыу. Я, е, ё, ю хәрефтре булған һүҙҙәрҙең әйтелешен, яҙылышын күҙәтергә, сағыштырырға. Фактик материалға нигеҙләнеп һығымта яһарға. Һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышын аңлата белергә 6 Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. Ҡушма һүҙҙәрҙең яһалышы. Уларҙың дөрөҫ яҙылышы. Телмәр үҫтереү. Әкиәт ижад итеү Ҡушма һүҙҙәрҙең төрлөсә яҙылыу осраҡтарын ҡалын һәм нәҙек айырыу билдәләре менән, һыҙыҡса аша һәм ҡушылып яҙылған ҡушма һүҙҙәр ҡарарға, сағыштырырға, һығымта яһарға. Уларҙы дөрөҫ яҙырға күнегергә 7 Ҡуш Ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр. Т йәки ҙ Күрһәтелгән конструкциялы һүҙҙәрҙе 93
тартынҡылы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы. хәрефенә бөткән тамыр һүҙгә т, ҙ хәрефенә башланған үҙгәртеүсе ялғау ҡушыу. Барлыҡҡа килгән һүҙҙе шундай уҡ тамыр һүҙ һәм уға бәйләнеп килгән ярҙамсы һүҙ менән сағыштырыу атта-ат та, ҡыҙҙа-ҡыҙ ҙа һ. б. Рус теленән һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡуш тартынҡылы һүҙҙәр(класс, гримм, кросс һ. б. Уларға үҙгәртеүсе ялғауҙар ҡушыу. күҙәтергә, сағыштырырға һәм тикшереү эше һөҙөмтәһендә асыҡланған дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәһен ҡулланып, дәреслектә бирелгән ҡуш тартынҡылы һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. Рус теленән һәм сит телдәрҙән үҙләштерелгән ҡуш тартынҡыға бөткән һүҙҙәрҙе (класс, грамм, кросс һ. б.) хәтерҙә ҡалдырырғ һәм уларға үҙгәртеүсе ялғау ҡушҡанда дөрөҫ яҙа белергә 8 Ярҙамсы һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы Ярҙамсы һүҙҙәр. Уларҙың һөйләмдәге роле. Ярҙамсы һүҙҙәрҙе ялғауҙар менән сағыштарыу. Һүҙҙең ялғауына баҫым төшөүе һәм ҡушылып яҙылыуы, ә һүҙгә бәйләнеп килгән ярҙамсы һүҙгә баҫым төшмәүе һәм уның айырым яҙылыуы Ялғауҙарҙы һәм ярҙамсы һүҙҙәрҙе сағыштырырға. Уларҙы бер-береһенән баҫым ярҙамында айырға өйрәнергә.Һүҙгә ялғауҙы ҡушып яҙырға,ә ярҙамсы һүҙҙән айырым яҙырға күнегергә 9 Диктант һәм хаталар өҫтөндә эш Үтелгән тема буйынса белемдәрен тикшереү Һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙыу ҡағиҙәләрен үҙләштереү кимәлен тикшерергә 10 Йомғаҡлау Үтелгәнде нығытыу Парлап йәки төркөмләп бер-берең менән килешеп хеҙмәттәшлек итергә. Аралашыу мәҙәниәтен үҙләштерергә 11 Нимә ул һөйләм Баш һәм эйәрсән киҫәктәр Һөйләм тураһында белгәндәрҙе системаға һалыу. Баш һәм эйәрсән киҫәктәр. Аныҡлаусы, тултырыусы, хәл Һөйләм тураһындағы белемдәрҙе системаға һалырға 94
12 Тарҡау һәм йыйнаҡ һөйләмдәр Баш киҫәктәрҙән генә торған һөйләм йыйнаҡ һөйләм. Баш һәм эйәрсән киҫәктәрҙән торған һөйләм тарҡау һөйләм . Ике составлы тулы һөйләм. Бер составлы кәм һөйләм Һөйләмдәр тейешле интонация менән уҡый белергә. Йыйнаҡ һәм тарҡау, тулы һәм кәм һөйләмдәр айыра белергә 13 Һөйләмдең тиң киҫәктәре Һөйләмдә һаналып килгән һүҙҙәр. Тиң эйәләр, аныҡлаусылар, хәлдәр, хәбәрҙәр Һөйләмдә һаналып килгән һүҙҙәрҙе- тиң киҫәктәрҙе айыра белергә. Уларҙы дөрөҫ интонация менән уҡырға. Һөйләмдә тиң эйәләрҙе, аныҡлаусыларҙы, хәлдәрҙе, хәбәрҙәрҙе график билдәләй белергә 14 Телмәр үҫтереү. “Алтын көҙ” картинаһы буйынса эш Картина буйынса инша яҙыу. Картинаны өйрәнеү. Уның йөкмәткеһен, рәссам еткерергә теләгән төп фекерҙе асыу. Рәссамдың тәбиғәт күренешен һүрәтләү ысулдары. Композиция. Төҫтәр палитраһы Картинаны өйрәнергә. Картинаның эстәлеген асыу өсөн һүҙҙәр тупларға. Иншаның планын төҙөргә. Картина йөкмәткеһе, рәссам күрһәтергә теләгән төп фекерҙе асыҡларға. Көҙгө тәбиғәт матурлығын тасуирларға 15 Һөйләмгә синтаксик анализ. “Һөйләм” темаһын өйрәнеүҙе проектлау Һөйләмгә синтаксик анализ. “Һөйләм” темаһын өйрәнеү проекты. Тикшереү эше Һөйләм темаһына әҙерләнгән схеманы ҡулланып сығыш яһарға. Һөйләмгә синтаксик анализ эшләү күнекмәһен оҫталыҡ кимәленә еткерерг. Тикшереү эшен башҡарып, анализ яһарға 16 Нимә ул морфология? Нимә ул исем? Морфология. Исем тураһында дөйөм төшөнсә. Исемде белдергән һүҙҙәрҙә предметлыҡ төшөнсәһе асыҡ бирелмәгән осраҡтар Исемде белдергән һүҙҙәрҙе күҙәтергә, сағыштырырға һәм уларға хас үҙенсәлектәр нигеҙендә һығымта яһарға. Һүҙҙәрҙе мәғәнәләре буйынса 95
төркөмдәргә айырырға, төркөмдәрҙең төп үҙенсәлектәрен асыҡларға 17 Исем. Һөйләмдә исемдәрҙе билдәләү. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең ҙур хәреф менән яҙылыуы. Атамаларҙы дөйөмләштереүсе һүҙҙәрҙең ( уртаҡлыҡ исем) бәләкәй хәрефтән яҙылыуы Төркөмләү алымдары нигеҙендә күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға. Яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәрҙе айырырға өйрәнергә. Уларҙы дөрөҫ яҙырға 18 Исемдәрҙең һан менән үҙгәреше Исемдәрҙең берлек һәм күплек формаһы Бирелгән тексты төркөмдә уҡыу,уға ҡарата бирелгән эштәрҙе күмәкләп кәңәшләшеп атҡарыу планын төҙөргә. Бер-берең менән килешеп, аңлашып эшләргә 19 Исемдәрҙең эйелек заты менән үҙгәреше Исемдең эйәлек төшөнсәһен белдергән һүҙҙәр: минең, һинең, уның, беҙҙең, һеҙҙең, уларҙың Эйәлек затының һүҙҙәрен дөрөҫ табырға өйрәнергә, һөйләгәндә дөрөҫ ҡулланырға, һөйләмдәр төҙөргә, телмәрҙе байытырға 20 Телмәр үҫтереү. Изложение. «Иламаҫ» Изложение яҙыу. Тексты иғтибарлы тыңлау. Уның йөкмәткеһен үҙләштереү. Текстағы төп фекерҙе, уның сюжет йөкмәткеһен яҙма рәүештә тәфсирләп яҙыу Тексты аңлап уҡырға. Төп фекерҙе билдәләргә.Һүрәттәр буйынса өлөштәргә бүлергә. План төҙөргә. Йөкмәткеһен эҙмә-эҙлекле һөйләргә.Дәфтәргә грамоталы итеп яҙырға. 21 Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше Исемдәрҙең һөйләмдәге һүҙҙәргә төрлө ялғауҙар ярҙамында бәйләнеп килеүе. Исемдәрҙең килеш менән үҙгәреше. Башҡорт телендә алты килеш. Төп һәм башҡа килештәге исемдәр Исемдәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтергә, килеш һорауҙары һәм ялғауҙарын иҫтә ҡалдырырға, һөйләм төҙөгәндә килеш ялғауҙарын дөрөҫ ҡулланырға. Төп һәм башҡа килештәге 96
исемдәрҙең һөйләмдәге ролен билдәләргә. 22- 23 Исемдәрҙә ҡалын һәм нәҙек ялғауҙар Башҡорт телендә нәҙек ижекле һүҙҙәргә нәҙек ялғау, ҡалын ижекле һүҙҙәргә ҡалын ялғау ҡушылыуы. Башҡа телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең был ҡағиҙәгә буйһонмауы Килеш менән үҙгәрткәндә һүҙәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға һәм үткәрелгән тикшереү нигеҙендә һығымта яһарға. Рус теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе дөрөҫ яҙырға. 24 Рус теленән ингән һүҙҙәрҙә ялғауҙар я6ылышы -ль,- нь, -мь, -ть, -брь хәрефтәренә бөткән рус теле һәм башҡа сит телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр һәм уларға ялғау ҡушыу Килеш менән үҙгәрткәндә рус теленән ингән һүҙҙәрҙең төрлө ялғауҙар ҡабул итеүен күҙәтергә, үҙ-ара сағыштырырға һәм уларҙың яҙылышы ҡағиҙәһен төҙөргә 25 Исемгә морфологик анализ яһау Морфологик анализ яһау. Уны башҡарыу алгоритмы. Анализды дөрөҫ эшләргә өйрәнергә 26- 27 Ҡабатлау.Йомға ҡлау. Тема буйынса ҡабатлау һәм йомғаҡлау Үтелгәнде нығытыу буйынса өйрәнелгән темаларҙы системаға һалырға. Насар үҙләштерелгән темалар буйынса һорауҙар төҙөргә һәм уларға яуаптар эҙләргә. 28 Телмәр үҫтереү. Һүрәт буйынса инша «Ҡыш» Картина буйынса инша. Инша яҙыу үҙенсәлектәре: Йөкмәткене үҙләштереү,аңлашылмаған һүҙҙе һорау,өйрәнеү,авторҙың әйтергә теләгән уй-фекерен күҙаллау,текстың планын төҙөү,план буйынса иншаны Һүрәтте иғтибарлы өйрәнергә.Бирелгән тексты«Ҡыш килде» аңлы уҡырға. Уның йөкмәткеһенең картина менән оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын табырға, сағыштырырға. Текстың яраҡлы һүҙҙөрен, һүҙбәйләнештәрен, һөйләмдәрен ҡулланып, картина 97
грамоталы итеп яҙыу. буйынса текст төҙөргә.Уны хатаһыҙ яҙырға. 29 Нимә ул алмаш? Уның төркөмсәләре. Һөйләмдә исемде, сифатты һ.б. һүҙ төркөмдәрен алмаштырып килгән һүҙҙәр. Алмаш төркөмсәләре. Алмаштарҙы табырға, уларға һорау ҡуя белергә, төркөмсәләрен өйрәнергә. 30 Зат алмаштары. Эйәлек заты алмаштары Исемде алмаштырыусы(мин, һин, ул, беҙ, һеҙ, улар) зат алмаштары. Исемде алмаштырыусы өс зат:1зат- мин, 2зат-һин, 3зат-ул.Эйәлек заты алмаштары: минең,һинең,уның Текста алмаштарҙың ҡулланылышын күҙәтергә, ниндәй һүҙ төркөмөн алмаштырып килгәнен төшөнөргә. Алмашты килеш менән үҙгәртергә,уға һорауҙар ҡуйырға,телмәрҙә ҡулланырға өйрәнергә. 31 Һорау һәм күрһәтеү алмаштары Һорау алмаштары. Һорау алмаштары ярҙамында теге йәки был һүҙ т төркөмөң лексик- грамматик мәғәнәһен асыҡлау. Күрһәтеү алмаштары Һорау һәм күрһәтеү алмаштарын күҙәтергә, сағыштырырға,анализларға 32 Телмәрҙә алмаштарҙың ҡулланылышы. Алмашты килеш менән үҙгәртеү Алмаштарҙы килеш менән үҙгәртеү Телмәрҙә алмаштарҙы табырға, килештәрен билдәләргә. Текста исемдәрҙә алмаш менән алмаштырырға 33 Телмәр үҫтереү. Изложение. «Ҡышҡы уйындар» Дәреслектә бирелгән текст буйынса изложение яҙыу Тексты иғтибар менән уҡырға, һорауҙарға яуап бирергә, бирелгән планды ҡулланып,йөкмәткене ентекле һөйләргә һәм грамоталы яҙырға 34 Алмашҡа морфологик Алмашҡа морфологик анализ яһау Өлгө буйынса морфологик анализ яһарға өйрәнергә 98
анализ 35 Нимә ул сифат? Сифат- предметтың билдәһен белдергән һүҙҙәр. Сифат һорауҙары Сифат менән матур һүҙбәйләнештәр,һөйләмдәр төҙөргә өйрәнергә 36 Тамыр һәм яһалма сифаттар Исемгә,ҡылымға төрлө яһаусы ялғаy ҡушып яһалған сифаттар. Яһалма сифаттарҙың барлыҡ һәм юҡлыҡ формалары. Синонимдар. Антонимдар Тамыр һәм яһалма сифаттарҙың яһалышын күҙәтергә. Уларҙың оҡшаш һәм айырмалы яҡтарын өйрәнергә. Һүҙҙәргә һүҙлек ҡулланып, синоним һәм антоним һүҙҙәр эҙләп табырға һәм уларҙы хәтерҙә ҡалдырырға, телмәрҙә ҡулланырға 37 Сифат дәрәжәләре Сифаттарҙың дүрт дәрәжәһе. Төп дәрәжә. Cағыштырыу дәрәжәһе. Артыҡлыҡ дәрәжәһе. Аҙһытыу дәрәжәһе Сифаттарҙың дәрәжәләрен белдергән һүҙҙәрҙе күҙәтергә, cағыштырырға. Уларҙың яһалыу ысулдарын өйрәнергә һәм телмәрҙә урынлы ҡулланырға 38 Төп һәм шартлы сифаттар Төрлө дәрәжәлә килә алған сифаттар – төп сифаттар. Дәрәжәләре булмаған сифаттар – шартлы сифаттар Төп һәм шартлы сифаттарҙы cағыштырырға, айырырға өйрәнергә, телмәрҙә дөрөҫ ҡулланырға, һөйләмдән таба белергә 39 Ҡабатлау. Күнегеүҙәр Сифат темаһы буйынса үтелгәндәрҙе нығытыу, системаға һалыу Сифаттарҙы һөйләмдә табырға. Улар тураһында ҡыҫҡаса мәғлүмәт бирергә 40 Телмәр үҫтереү. Тәүге ҡар картинаһы буйынса эш Картина буйынса инша Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Уның йөкмәткеһен бирелгән һорауҙар, терәк һүҙҙәр ярҙамында үҙләштерергә. План төҙөргә. Инша яҙған саҡта мөмкин булған сифаттарҙы ҡулланып, йөкмәткене матур һәм тәрән итеп асырға 41 Сифаттың Сифатты һөйләмдә табыу. Уның Сифатты һөйләмдә табырға өйрәнергә, 99
һөйләмдең роле һөйләмдәге ролен билдәләү график тамғаланышын үҙләштерергә 42 Сифатҡа морфологик анализ Сифатҡа морфологик анализ эшләү Бирелгән өлгө буйынса сифатҡа анализ эшләргә өйрәнергә 43 Йомғаҡлау Бөтә үтелгәнде нығытыу, йомғаҡлау. Бирелгән һыҙма буйынса мәғлүмәт бирергә өйрәнеү Сифат тураһында белгәндәреңде һөйләргә. Уларҙы мөмкин тиклем йәнле телмәрҙә ҡулланырға. Яҙма телмәрҙә сифаттарҙы дөрөҫ ҡулланырға һәм хатаһыҙ яҙырға 44 Нимә ул рәүеш? Уның яһалышы Һөйләмдә эштең эшләнеү ваҡытын, урынын, сәбәбен, рәуешен, ниндәй хәлдәрҙә үтәлеүен аңлатҡан һүҙҙәр. Рәүеш һорауҙары. Уның яһалышы Һөйләмдә рәүеште күҙәтергә, уның бәйләнеп килгән һүҙҙәрен билдәләргә, уға һорау ҡуйырға, аҫтына тейешле һыҙыҡ һыҙырға күнегергә. Уны башҡа һүҙ төркөмдәренән айырырға өйрәнергә 45 Рәүеш төркөмсәләре Рәүеш төркөмсәләрен өйрәнеү Текстан рәүеш төркөмсәләрен табырға. Уларға һорау ҡуйырға, график рәүештә тамғаларға күнегергә 46 Рәүеш һәм сифат Сифаттың исемде, рәүештең ҡылымды асыҡлауы. Һөйләмдә һүҙбәйләнештәрҙе табыу. Һорау биреү Һөйләмдәрҙе бер үк һүҙҙәрҙең сифат йәки рәүеш булып килеүен күҙәтергә. Ниндәй осраҡтарҙа сифат, ә ҡасан рәүеш булып килеүен асыҡларға. Уларҙы айырырға өйрәнергә 47 Телмәр үҫтереү. Яңы йыл картинаһы буйынса эш Картина буйынса хикәйә төҙөү Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Уның йөкмәткеһен бирелгән һорауҙар, терәк һүҙҙәр ярҙамында үҙләштерергә. План төҙөргә. Инша яҙған саҡта мөмкин булған сифат һәм рәүештәрҙе дөрөҫ ҡулланып, йөкмәткене матур һәм 100
тәрән итеп асырға 48 Рәүешкә морфологик анализ Рәүешкә морфологик анализ эшләү. Уны дәфтәргә теркәү Өлгөгә ҡарап, рәүешкә морфологик анализ өйрәнергә 49- 50 Диктант Диктант яҙыу Бөтә орфограммаларҙы иҫкә төшөрөп, хатаһыҙ диктант яҙырға 51 Нимә ул ҡылым? Предметтың эшен, хәрәкәтен, хәлен белдергән һүҙҙәр. Ҡылымдың һорауҙары. Ҡылым менән һүҙбәйләнештәр Текстан ҡылымды табырға, һорауҙар ҡуйырға өйрәнергә,һөйләмдәге ролен асыҡларға 52 Ҡылымдарҙың яһалашы Яһалышы буйынса ҡылымдың өс төрө Ҡылымдарҙың яһалашы яғынан сағыштырырға, анализларға, төрҙәрҙең үҙенсәлектәрен табырға өйрәнергә 53 Үтелгәндәрҙе нығытыу Ҡылымдарҙың яһалашы буйынса нығытыу дәресе Текстан ҡылымдарҙы табырға, уларҙың төрҙәрен билдәләргә 54 Ҡылымдарҙың үҙгәреше (заман, зат, һан, барлыҡюҡлыҡ) Ҡылымдарҙың яһалышы буйынса нығытыу дәресе Текста ҡылымдың заман төрҙәрен 55 Үткән заман ҡылымдары Үткән заман ҡылымдарының ике төрө. Үткән заман ҡылымдарының шаһитлы һәм шаһитһыҙ формалары Шаһитлы һәм шаһитһыҙ үткән заман ҡылымдарын айырырға өйрәнергә ,һөйләү һәм яҙма телмәрҙә ҡылымдарҙы дөрөҫ ҡулланырға һәм грамоталы яҙырға өйрәнергә 56 Үткән заман ҡылымдарының үҙгәреше Ҡылымдарҙың зат,һан менән үҙгәреүе.Үткән заман ҡылымының шаһитлы һәм шаһитһыҙ формалары. Ҡылымдың барлыҡ- юҡлыҡ формалары.Тест эштәре. Үткән заман ҡылымдарын сағыштырырға,үҙгәрешен күҙәтергә,тикшереү эше буйынса һығымта яһарға. Үткән заман ҡылымдарын үҙләштереү буйынса 101
белем сифатын тикшерергә 57 Телмәр үҫтереү. “Хоккей майҙансығында” картинаһы буйынса эш “Хоккей майҙансығында” темаһына һөйләшеү ҡороу. Картина буйынса инша. Картина буйынса үорауҙарға яуап бирергә. Уның сюжет йөкмәткеһен эҙмә-эҙлекле асырға.Төҙөлгән тексты планға ярашлы абзацтарға бүлергә.Һәр абзацты ҡыҙыл юлдан башлап яҙырға.Иншаны яҙғанда мөмкин тиклем иғтибарлы булып,хатаһыҙ яҙырға тырышырға 58 Хәҙерге заман ҡылымдары Хәҙерге заман ҡылымдары хәл- ваҡиғаның үткәндә булғанын йәки әлеге ваҡытта барлығын белдереүе.Уларҙың һорауҙары Хәҙерге заман ҡылымдарын башҡа заман ҡылымдары менән сағыштырырға,уларға хас айырманы билдәләргә һәм һығымта яһарға 59 Хәҙерге заман ҡылымдарының үҙгәреше Хәҙерге заман ҡылымдарының һан,зат менән үҙгәреше. Уның барлыҡ-юҡлыҡ формаһы Хәҙерге заман ҡылымдарының һан,зат менән үҙгәреүен, барлыҡ-юҡлыҡ формаһында ҡулланылыуын өйрәнергә , Һәм тикшеренеү эше һөҙөмтәләрен һөйләп ишеттерергә. Алған мәғлүмәтте график һыҙма рәүешендә һыҙырға һәм ҡулланып,тема буйынса өйрәнелгәнгә йомғаҡлау яһарға 60 Киләсәк заман Киләсәк заман ҡылымдарының алда эшләнәсәк эш-хәлде белдереүе.Киләсәк заман ҡылымдарының затта,һанда һәм барлыҡ-юҡлыҡ формаһында үҙгәреүе Киләсәк заман ҡылымдарын телмәрҙән табырға һәм йәнле телмәрҙә урынлы һәм дөрөҫ ҡулланырға өйрәнергә 61 Киләсәк заман Киләсәк заман ҡылымдарының Киләсәк заман ҡылымдарының ике 102
ҡылымдарының ике төрө төрҙәре.Эш-хәрәкәттең үтәлеүенә икеләнеү йәки мотлаҡ ышандырыу төрлө яһалышын өйрәнергә,уларҙы һөйләмдән айырырға өйрәнергә 62 Телмәр үҫтереү. Изложение Изложение .Сәйер ҡош. Тексты уҡып сығырға,һорауҙарға яуап бирергә,план төҙөп,текска яҡын итеп Һөйләп ҡарарға. Изложениены хатаһыҙ яҙырға. 63 Ҡылым һөйкәлештәре.Б ойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының үҙгәреше Бойороуҙы,ялбарыуҙы,үтенеүҙе белдергән ҡылымдар.Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының II,IIIзатта,һанда,барлыҡ-юҡлыҡта үҙгәреүе Һөйләмдә ҡылым һөйкәлештәрен күҙәтергә,уларҙы үҙ-ара сағыштырып айырмаһын,оҡшаш яҡтарын билдәләргә.Уларға һорау ҡуйырға һәм ниндәй һүҙ менән бәйләнеп килеүен асыҡларға. Бойороҡ һөйкәлеше ҡылымдарының ниндәй затта,һанда булыуын билдәләргә, барлыҡ-юҡлыҡ формаһындағы ҡылымдарҙың яһалышын өйрәнергә,уларҙың айырмаһын график һыҙма йәки таблица ярҙамында күрһәтергә 64 Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының үҙгәреше Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының заман формалары. Уларҙың затта,һанда үҙгәреүе, барлыҡ- юҡлыҡ формалары Хәбәр һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға,уларға хас үҙенсәлектәрҙе өйрәнергә.Телдең был күренешен өйрәнергә. Телдең был күренешен өйрәнгәндә төркөмләп эш итергә, эште планлаштырырға, уны бүлешеп атҡарырға 65 Үтелгәнде нығытыу Ҡылым һөйкәлештәре. Уларҙың грамматик формалары Ҡылым һөйкәлештәрен айырырға уларҙы график рәүештә тамғаларға 66 Телмәр үҫтереү. “Батырлыҡ” темаһына инша яҙыу Тексты аңлап уҡырға. Бирелгән 103
Инша. “Батырлыҡ” һорауҙарға тулы яуап бирергә. 67 Шарт һөйкәлеше ҡылымдары Эш-хәрәкәттең башҡарылыуына шарт ҡуйыусы ҡылымдар. Шарт һөйкәлеше ҡылымдарының һорауҙары Шарт һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға, үҙенсәлектәрен табырға, һөйләмдә дөрөс ҡуллана белергә 68 Теләк һөйкәлеше ҡылымдары Һөйләүсенең берәй эш-хәрәкәтте башҡарыуға теләге барлығын аңлатҡан һүҙҙәр. Теләк һөйкәлеше ҡылымдарының һорауҙары Теләк һөйкәлеше ҡылымын башҡа һөйкәлештәр менән сағыштырырға, айырмаһын табырға 69 Морфологик анализ Ҡылымдарға морфологик анализ. Уны башҡарыу өлгөһө Ҡылымға өлгөләгесә дөрөҫ анализ эшләргә өйрәнергә 70 Контроль диктант Диктант яҙыу Ҡылым тураһында алған белем сифатын тикшерергә, һөҙөмтәләрҙе анализларға 71 Хаталар өҫтөндә эш. Йомғаҡлау Ҡылым тураһында белемде нығытыу, йомғаклау Ҡылым тураһында алған белем сифатын тикшерергә, бирелгән һыҙма буйынса һөйләргә өйрәнергә 72 Нимә ул һан? Ябай һәм ҡушма һандар Предмет иҫәбен белдереүсе һүҙ төркөмө. Һандың һорауҙары. Уның яһалышы Һөйләмдә һанды табырға, дөрөҫ һорау ҡуйырға, яһалышын билдәләргә, дөрөҫ яҙырға өйрәнергә 73 Һан төркөмсәләре Һан төркөмсәләре. Уларҙың мәғәнәһе. Уларҙың һорауҙары Һан төркөмсәләрен күҙәтергә. Уларҙың үҙ-ара сағыштырырға. Һәр төркөмсәгә хас үҙенсәлекте билдәләргә. Һөйләмдә уларҙы айыра белергә 74 Өйрәтеү изложениеһы Һан. Ябай һәм ҡушма һандар. Һан төркөмсәләре Изложение яҙырға өйрәнергә. Тексты тыңларға,уҡырға. Бирелгән һорауҙарҙы, терәк һүҙҙәрҙе ҡулланып 104
һөйләргә өйрәнергә һәм яҙырға 75 Һандарҙың дөрөҫ яҙылышы Һанға ялғауҙар ҡушыу Һандарҙы дөрөҫ яҙырға 76 Һандарҙың башҡа һүҙҙәр менән оҡшашлығы Һандың исем, сифат, рәүеш урынында ҡулланылған осраҡтары. Һөйләмдә уларҙың эйә, тултырыусы, аныклаусы, хәл булып килеүе Һандарҙың исем, сифат, рәүеш урынында ҡулланылған осраҡтарын дәреслек материалынан күҙәтергә. Уларҙы үҙ-ара сағыштырырға. Тикшеренеү һөҙөмтәһен график һыҙма ярҙамында күрһәтергә 77 Морфологик анализ Һанға морфологик анализ схемаһы Текстан һандарҙы табырға өйрәнергә. Уларға тулы морфологик анализ эшләргә 78 Контроль диктант Диктант яҙыу Тикшереү эшен башҡарғанда иғтибарлы булырға, хаталар яһамаҫҡа тырышырға 79 Хаталар өҫтөндә эш Һан темаһы буйынса балаларҙың белемдәрен нығытыу, системаға һалыу Төркөмдә эште планлаштырырға, үҙ- ара эштәрҙе бүлешеп, килешеп башҡарырға 80 Телмәр үҫтереү. “Ҡоштар ҡайта” Телмәр мәҙәниәте ҡанундары Диалог ҡорорға. Уй-фекереңде аңлайышлы итеп әйтергә. Сығыш яһағанда үҙеңде баҙнатлы һәм ышаныслы итеп тоторға 81 Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр Һүҙҙәрҙең төрлө мәғәнәгә эйә булыуы. Тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәр Телмәрҙән тура һәм күсмә мәғәнәле һүҙҙәрҙе табырға һәм айырырға өйрәнергә. Уларҙы дөрөҫ һәм килешле 105
ҡулланырға өйрәнергә 82 Омонимдар Бер үк яҙылышлы, ләкин төрлө мәғәнәне аңлатҡан һүҙҙәр. Омонимдар Омонимдарҙы һөйләмдән айырырға. Һүҙлек менән ҡулланыу ҡағиҙәләрен нығытырға 83 Синонимдар Мәғәнәләре яғынан бер-береһенә яҡын һүҙҙәр. Синонимдар Һүҙлектән синоним һүҙҙәрҙе табырға, өйрәнергә 84 Антонимдар Ҡапма-каршы мәғәнәле һүҙҙәр. Антонимдар Һүҙлектән антоним һүҙҙәрҙе табырға, өйрәнергә 85 Нығынған һүҙбәйләнештәр Күсмә мәғәнәле һүҙбәйләнештәр. Нығынған һүҙбәйләнештәр Нығынған һүҙбәйләнештәрҙе текстан айыра белергә. Телмәрҙе нығынған һүҙбәйләнештәр менән байытырға 86 Контроль изложение. Утрауҙағы ҡуян Изложение яҙыу Картинаны иғтибар менән өйрәнергә. Тексты иғтибар менән аңлап уҡырға. Үҙ аллы уның планын төҙөргә. Текста һөйләнелгән хәл-ваҡиғаларҙы эҙмә- эҙлекле итеп тасуирлап, һөйләмдәрен дөрөҫ ҡороп, хатаһыҙ яҙырға тырышырға 87 Хаталар өҫтөндә эш Изложение яҙыу. Орфографик һәм пунктуацион хаталарҙы иҫкәртеү Изложение яҙыу тәртибен үҙләштерергә. Текст йөкмәткеһен боҙмай китапта бирелгәнсә тасуирлап яҙырға 88- 89 Фонетика. Һүҙьяһалыш Өндәр системаһы. Һүҙьяһалыш Өйрәнелгән тел төшөнсәләре, тел күренештәре тураһында белешмә, мәғлүмәт бирергә 90- 93 Һөйләм Һөйләм. Уның аҙағында тыныш билдәләре. Уның баш һәм эйәрсән Эште төркөмдә бер-берең менән кәңәшләшеп башҡарырға. Бер-береңде 106
киҫәктәре. Һөйләмгә синтаксик анализ тыңлай белергә. Кеше фекерен ихтирам итергә 94 Исем Исем темаһы буйынса үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Текстан исемдәрҙе табып, тулы морфологик анализ эшләргә 95 Алмаш Тема буйынса бөтә үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Алмаштарҙы табырға, тулы морфологик анализ эшләргә 96 Сифат Үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Сифатҡа тулы морфологик анализ эшләргә 97 Рәүеш Тема буйынса үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Рәүешкә тулы морфологик анализ эшләргә 98 Һан Был тема буйынса бөтә үтелгәндәрҙе иҫкә төшөрөү, ҡабатлау, нығытыу Һанға тулы морфологик анализ эшләргә 99 Комплекслы предмет-ара тикшереү эше Тексты аңлы уҡыу. Бирелгән эштәрҙе үтәү Бөтә белгәндәрҙе иҫкә төшөрөргә, ҡуллана белергә, оҡшатып эшләргә, һорау ҡуйырға, һығымта яһарға 100 Хаталар өҫтөндә эш Хаталарҙы иҫкәртеү Эште аңлап, дөрөҫ итеп башҡарырға 101 - 102 Үтелгәндәрҙе системаға һалыу Һүҙ төркөмдәре. Уларҙың грамматик формалары.Дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләре. Телмәр мәҙәниәте Һүҙ төркөмдәре, уларҙың грамматик формалары, дөрөҫ яҙылыш ҡағиҙәләре тураһында аңлатма бирергә 107



Уҡытыусының уҡыу- уҡытыу методик комплекты:
1.«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналдар йыйынтығы. 2.Баһауетдинов М. И., Баһауетдинов Н. М., Йәғәфәрова Г. Н. «Интеллектуаль уйындар» Өфө- 2011. 3.З.Ѓ. Нафикова, Ф. Ѓ. Аҙнабаева «Тылсымлы өндәр» 4.Р. Д. Салауатова Башҡорт теле буйынса өлгө программаһы.
У

ҡыусылар өсөн уҡыу комплекты
: --Ф. Ш. Сынбулатова Г. Ђ. Вәлиева,.Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 4-се класы өсөн дәреслек.-Өфө: Китап, 2013 йыл -- « Эш дәфтәре” 1-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл --“Эш дәфтәре” 2-се киҫәк,Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл --«4-се класс өсөн тикшереүҙәр дәфтәре»Ф.Ш.Сынбулатова,2013 йыл -- Диктанттар йыйынтығы --Башҡорт теленән изложениелар йыйынтығы
Материал - техник ҡулланмалар
Аудиокассеталар: 1.Фәиз Шәрипов. Сыңрай ҡурай DANCE, Өфө, Моң. 108
2. CD диск: Мөхәррәм Сәлимов башҡарыуында балалар йырҙары.
Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт.
1. Дәреслек: Ф. Ш. Сынбулатова, Ы. Ђ. Исламғолова. Башҡорт теле: Башҡорт мәктәптәренең 4 -се класы өсөн дәреслек.- Өфө: Китап, 2013 йыл 2.Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө. 3.Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә . Ф ., Дәүләтҡолова Г . Ш . – Өфө : 109